کرگدن کوچک، تهدید بزرگ؛ بررسی کامل سوسک کرگدنی خرما

Oryctes elegans که به‌طور رایج با نام سوسک کرگدنی خرما شناخته می‌شود، گونه‌ای از سوسک‌های کرگدنی است که به زیرخانواده Dynastinae (خانواده: Scarabaeidae) تعلق دارد. این گونه به‌طور گسترده در منطقه خاور نزدیک پراکنده است و در تمام بخش‌های شبه‌جزیره عربستان، اسرائیل، عراق، بیشتر مناطق ایران و بخش‌هایی از پاکستان یافت می‌شود.

از نظر شکل ظاهری و ویژگی‌های زیستی، سوسک کرگدنی خرما شباهت زیادی به Oryctes agamemnon دارد. محدوده پراکنش این دو گونه با هم همپوشانی دارد، هر دو آفت نخل خرما هستند و هر دو به زیرجنس Rykanoryctes تعلق دارند. با این حال، O. elegans اندکی باریک‌تر است و در ساق جلویی پای آن (foretibia) یک دندان در قسمت زیرین، نزدیک نوک و رو به پایین وجود دارد که در O. agamemnon دیده نمی‌شود.

گونه‌های Oryctes معمولاً در مواد آلی در حال پوسیدگی تولیدمثل می‌کنند و لاروها در آن رشد می‌کنند. این موضوع در مورد لاروهای جوان O. elegans نیز صدق می‌کند. با این حال، مشابه O. agamemnon، لاروهای بزرگ‌تر می‌توانند به بخش‌های زنده نخل خرما مانند پایه برگ‌ها (ساقه برگ‌ها)، قسمت‌های نرم و جوان بالای تنه یا ریشه‌ها حمله کنند. علاوه بر این، سوسک‌های بالغ به درون ساقه خوشه‌های خرما و پایه برگ‌ها نفوذ کرده و اغلب باعث شکسته شدن آن‌ها می‌شوند.

پراکنش جغرافیایی

محدوده پراکنش سوسک کرگدنی خرما در خاور نزدیک گزارش شده است. سوسک کرگدنی در ابتدا از «عربستان (فاو)» توصیف شد که ظاهراً اشاره به بندر «الفاو» در جنوبی‌ترین بخش شرقی عراق دارد. مکان نمونه تیپ برای گونه‌های O. piesbergeni و O. sinaicus Petrovitz (غیر از گونه‌ای که توسط Walker توصیف شده) که هر دو اکنون به‌عنوان مترادف‌های کرگدنی خرما شناخته می‌شوند، به‌ترتیب نزدیک بغداد و جنوب‌شرقی ایران ذکر شده است. گزارش‌های دیگر نشان می‌دهند که O. elegans در ایران، عراق، شبه‌جزیره عربستان (عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، عمان و یمن) به‌طور گسترده پراکنده است و همچنین از اسرائیل و بخش‌هایی از پاکستان نیز گزارش شده است.

ریخت شناسی یا مرفولوژی

سپرپشتی (پروناتوم) سوسک نر (چپ) و ماده (راست). در ماده‌ها، فرورفتگی روی سپرپشتی کوچک‌تر است و تنها یک برجستگی در لبه پشتی دارد.

در مقایسه با گونه‌های دیگر جنس Oryctes، سوسک بالغ این آفت اندازه‌ای کوچک تا متوسط دارد (معمولاً حدود ۳۰ تا ۳۵ میلی‌متر طول) و رنگ آن قهوه‌ای تیره تا سیاه است. این گونه به زیرجنس Rykanoryctes تعلق دارد که با داشتن سه خار ثابت (غیرقابل حرکت) در انتهای ساق پای عقبی، علاوه بر تعدادی زائده متحرک، مشخص می‌شود.

این گونه را می‌توان با ترکیب چند ویژگی از سایر گونه‌های همین زیرجنس متمایز کرد که مهم‌ترین آن وجود یک دندان شکمی و رو به پایین، پیش از انتهای ساق پای جلویی است.

افراد بالغ ظاهر باریک و کشیده‌ای دارند و در نرها، فرورفتگی روی سپرپشتی دارای دو برجستگی در لبه پشتی است، اما در ماده‌ها تنها یک برجستگی وجود دارد. مانند دیگر گونه‌های Oryctes، فرورفتگی در ماده‌ها کوچک‌تر از نرهاست. این فرورفتگی در ماده‌ها نسبتاً کم‌عمق و تقریباً دایره‌ای شکل است.

روی سر، شاخ کوچک است و «کلیپئوس» (بخش جلویی سر) پهن و دارای یک فرورفتگی نیم‌دایره‌ای می‌باشد.

مقایسه ریخت‌شناسی بین O. elegans و O. agamemnon (نرها):

بخش بالایی: نمای پشتی کل حشره، که در آن O. elegans باریک‌تر و دارای کناره‌های موازی است.

بخش پایینی: نمای جانبی ساق پای جلویی، با یک دندان شکمی و رو به پایین پیش از انتها در O. elegans.

از نظر ریخت‌شناسی و زیست‌شناسی، سوسک کرگدنی مشابه Oryctes agamemnon است. هر دو گونه آفت نخل خرما بوده و محدوده پراکنش آن‌ها همپوشانی دارد. تفاوت قطعی آن‌ها از طریق ساختار ساق پای جلویی مشخص می‌شود: در سوسک کرگدنی خرما یک دندانه تیز و شکمی پیش از انتهای ساق پای جلویی وجود دارد که رو به پایین است، در حالی که در O. agamemnon چنین دندانی وجود ندارد.

همچنین سوسک کرگدنی باریک‌تر از O. agamemnon است و کناره‌های موازی دارد، در حالی که در O. agamemnon کناره‌ها گرد هستند.

زیست‌شناسی و خسارت به نخل‌های خرما

تنها گیاه میزبان شناخته‌شده برای سوسک کرگدنی خرما، نخل خرما (Phoenix dactylifera) است. لاروهای این حشره در زاویه بین برگ‌ها (محل اتصال برگ به تنه)، داخل پایه برگ‌ها (ساقه‌برگ‌ها) و اطراف بالای تنه یافت می‌شوند. در حالی که لاروهای جوان بیشتر از بافت‌های مرده گیاه تغذیه می‌کنند، لاروهای مسن‌تر می‌توانند به بافت‌های زنده در پایه برگ‌ها و بخش‌های بالایی تنه نفوذ کنند و در آنجا خسارت قابل توجهی به نخل وارد نمایند. این رفتار با زیست‌شناسی بیشتر گونه‌های دیگر Oryctes تفاوت دارد، زیرا گونه‌های دیگر فقط در مواد آلی در حال پوسیدن تولیدمثل و تغذیه می‌کنند. لاروهای این گونه همچنین در پایه نخل‌های خرما نیز پیدا می‌شوند و از مواد آلی پوسیده و ریشه‌ها تغذیه می‌کنند.

مانند سایر گونه‌های Oryctes، مراحل رشدی این حشره شامل مرحله تخم، سه مرحله لاروی و مرحله شفیرگی است که در مجموع، طبق آزمایش‌های آزمایشگاهی، حدود ۵ تا ۷ ماه طول می‌کشد.

سوسک‌های بالغ O. elegans در دم‌گل‌های خوشه میوه و پایه برگ‌های نخل خرما سوراخ ایجاد می‌کنند. این بخش‌ها در اثر این آسیب ضعیف شده و اغلب می‌شکنند. همچنین گمان می‌رود که این گونه عامل انتقال قارچ Fusarium proliferatum نیز باشد؛ قارچی که باعث بیماری پژمردگی در نخل‌های خرما می‌شود.

مدیریت یا روشهای کنترل

سوسک کرگدنی خرما به عنوان یکی از مهم‌ترین آفات نخل خرما شناخته می‌شود و مطالعات متعددی برای یافتن روش‌های کنترل مؤثر آن انجام شده است. برای هر نخل به صورت جداگانه، می‌توان وجود آلودگی به این حشره را از طریق سیگنال‌های صوتی تشخیص داد.

بهداشت و پاک‌سازی

پاک‌سازی سالانه و منظم تاج نخل‌های خرما مهم‌ترین روش کنترل سوسک کرگدنی خرما محسوب می‌شود. این کار شامل بریدن برگ‌های قدیمی از پایه، با زاویه ۴۵ درجه رو به پایین است (که علاوه بر آن، بالا رفتن از درخت را نیز برای کشاورز آسان می‌کند). در حین عملیات پاک‌سازی، الیاف و سایر زباله‌ها باید از محل اتصال برگ‌ها و اطراف بخش بالای تنه برداشته شوند تا مکان‌های تخم‌گذاری از بین بروند. در این فرآیند، تمام لاروهای اوریکتس نیز خارج شده و بعداً از بین برده می‌شوند. پاک‌سازی صحیح تاج نخل‌ها و خارج کردن دقیق تمام لاروها می‌تواند جمعیت سوسک کرگدنی خرما را به‌طور قابل توجهی کاهش دهد.

تله‌گذاری

تله‌های نوری می‌توانند تعداد زیادی از حشرات بالغ سوسک کرگدنی خرما را شکار کنند و به عنوان یک روش مدیریت این آفت توصیه می‌شوند. این تله‌ها معمولاً با باتری کار می‌کنند که در طول روز توسط پنل‌های خورشیدی شارژ می‌شود. مانند برخی گونه‌های دیگر Oryctes، نرهای سوسک کرگدنی خرما یک فرومون تجمعی تولید می‌کنند که برای هر دو جنس نر و ماده جذاب است. از میان چندین ترکیب شیمیایی که توسط نرها ترشح می‌شود، تنها «۴-متیل‌اکتانوئیک اسید» خاصیت جلب‌کنندگی دارد. استفاده از این ماده همراه با یک قطعه تازه از بافت نخل، که از جوانه نخل خرما بریده شده باشد، می‌تواند تعداد بیشتری از این سوسک‌ها را جذب کند.

مقاومت

برخی از ارقام نخل خرما در برابر حملات این سوسک مقاوم‌تر از بقیه هستند. برای مثال، نخل‌های جوان‌تر (۱۰ تا ۲۰ ساله) و ارقام کوتاه‌قد، آسیب بیشتری از سوسک کرگدنی خرما می‌بینند نسبت به نخل‌های مسن‌تر و بلندقد. بررسی لاروهای کرگدنی خرما بر روی ارقام مختلف نخل خرما در عراق نشان داد که ارقامی مانند «Bren» و «Ustaomran» که حساس هستند، در پایه برگ‌های خود بافت نرم‌تری نسبت به ارقام مقاوم دارند. سایر ویژگی‌های مرفولوژیکی نخل که بر مقاومت در برابر این آفت تأثیر دارند شامل طول و جهت برگ‌ها، نوع رشد و شکل برگ‌ها می‌شود.

کنترل بیولوژیک

چندین مطالعه به این موضوع پرداخته‌اند که آیا می‌توان از دشمنان طبیعی برای کنترل زیستی سوسک کرگدنی خرما استفاده کرد یا خیر. در ایران و عراق، آزمایش‌های آزمایشگاهی نشان داده‌اند که لاروها و سوسک‌های بالغ کرگدنی خرما نسبت به قارچ بیمارگر حشرات Metarhizium حساس هستند.

در عربستان سعودی، آزمایش‌های آزمایشگاهی و میدانی نشان دادند که لاروهای کرگدنی خرما را می‌توان با گونه‌های نماتد Steinernema glaseri و Steinernema kushidai از بین برد، اگرچه برای دستیابی به ۱۰۰٪ مرگ‌ومیر، نیاز به غلظت بالای ۱۰۰۰ لارو عفونی این نماتدها بود.

در آزمایش‌های میدانی، قرار دادن حداکثر تا هشت لارو پروانه موم‌خوار (Galleria mellonella) که به وسیله این نماتدها کشته شده بودند، در پای هر درخت نخل خرما، نشان داد که پس از ۶ هفته، میزان مرگ‌ومیر بالایی در میان لاروهای کرگدنی خرما که به ریشه‌ها حمله می‌کردند، رخ داده است.

نتیجه‌گیری

سوسک کرگدنی خرما (Oryctes elegans) یکی از آفات مهم و مخرب نخل خرما در خاور نزدیک، به‌ویژه در ایران، عراق و کشورهای حاشیه خلیج فارس است. این گونه از نظر ریخت‌شناسی و زیست‌شناسی شباهت زیادی به Oryctes agamemnon دارد، اما با ویژگی‌های خاصی مانند وجود یک دندان شکمی رو به پایین در ساق پای جلویی از آن متمایز می‌شود. چرخه زندگی این آفت، شامل مراحل تخم، سه سن لاروی و شفیرگی، معمولاً طی ۵ تا ۷ ماه کامل می‌شود و لاروهای آن می‌توانند علاوه بر بافت‌های مرده، به بخش‌های زنده نخل نیز حمله کنند و خسارت شدیدی به پایه برگ‌ها، بخش‌های بالایی تنه و دم‌گل‌ها وارد نمایند.

با توجه به خسارت‌زایی قابل‌توجه و احتمال نقش این آفت در انتقال بیماری‌هایی مانند پژمردگی فوزاریومی، مدیریت آن باید به‌صورت تلفیقی انجام شود. روش‌های بهداشت و پاک‌سازی منظم تاج نخل‌ها، استفاده از تله‌های نوری و فرومونی، انتخاب ارقام مقاوم، و بهره‌گیری از کنترل بیولوژیک با قارچ‌ها و نماتدهای بیمارگر حشرات از جمله راهکارهای مؤثر هستند. در مجموع، کنترل موفق O. elegans  نیازمند ترکیب اقدامات پیشگیرانه، پایش مستمر و به‌کارگیری هم‌زمان روش‌های فیزیکی، شیمیایی و زیستی است تا بتوان ضمن کاهش جمعیت آفت، از خسارات اقتصادی و زیست‌محیطی جلوگیری کرد. اجرای چنین برنامه مدیریت تلفیقی، به‌ویژه در مناطق آلوده، نه‌تنها موجب حفظ عملکرد و سلامت نخلستان‌ها می‌شود، بلکه پایداری و بهره‌وری درازمدت این محصول ارزشمند را تضمین خواهد کرد.