پروانه خوشه خوار انگور (Lobesia botrana) یکی از آفات اصلی انگور است. لارو این پروانه از انگور تغذیه می‌کنند که با کاهش تولید و افزایش احتمال بیماری های قارچی، خسارت قابل توجهی به باغات انگور وارد می کند. از اینرو، مبارزه با کرم خوشه خوار انگور به عنوان یکی از آفات مهم اقتصادی در تاکستان ها ضروری می باشد.

در این مقاله، منشاء، زیست‌شناسی و نحوه مبارزه با کرم خوشه خوار انگور توضیح داده می‌شود. تمرکز این مطلب روی کنترل کرم خوشه خوار انگور به روش بیولوژیک است. روش مبارزه بیولوژیکی از طریق استفاده از دشمنان طبیعی، میکروارگانیسم‌های بیمارگر (entomopathogenic)، اختلال در جفت گیری انجام می شود و در صورت عدم موفقیت، اقدام به کنترل شیمیایی می گردد. در پایان، روش و استراتژی مدیریت یکپارچه بر اساس پایش، استفاده از فرمون و تله فرمونی توصیف خواهد شد. این استراتژی می‌تواند به عنوان مرجع برای برنامه‌های کنترل آفت کرم خوشه خوار انگور در مناطق مختلف جهان مورد استفاده قرار گیرد.

معرفی کرم خوشه خوار انگور

کرم خوشه خوار انگور (Lobesia botrana) در سال 1775 توسط دنیس و شیفرمولر در اتریش به طور علمی توصیف شد. این آفت در منطقه پالئورکتیک (منطقه جغرافیایی در اروپا و آسیا) انتشار یافته است، اما اهمیت اقتصادی بیشتری در جنوب اروپا و آمریکای جنوبی دارد. یکی از ویژگی های کرم خوشه خوار انگور توانایی بالای آن برای تطابق و سازگاری با تغییرات آب و هوایی دارد. این تطابق باعث عدم هماهنگی با پارازیت‌ها و دشمنان طبیعی آن می‌شود و در کوتاه مدت منجر به افزایش قابل ملاحظه‌ای در جمعیت L. botrana می‌ گردد. همچنین، خصوصیت چند‌گیاهی این آفت نیز به سرعت انتشار آن در هر منطقه جغرافیایی که وارد می‌شود، کمک می‌کند. این آفت نیز در تاکستان های کشور عزیزمان ایران وجود دارد و سالانه خسارت زیادی به محصول انگور و سایر میوه ها وارد می کند.

کرم خوشه خوار انگور در مرحله لاروی خود، علاوه بر انگور، از 40 گونه دیگر از 27 خانواده گیاهی تغذیه می کند. این گیاهان میزبان، به طور عمومی در محیط‌های گرم و خشک رشد می‌کنند و شامل گیاهانی مانند زیتون، عناب، رزماری، کلماتیس، زغال اخته، پیچ امین الدوله، برگ نو، پاپیتال و غیره هستند.

برای بهترین دستورالعمل مبارزه با کرم خوشه خوار انگور و توسعه استراتژی مدیریت یکپارچه، باید به نکات زیر توجه کرد:

1.  آفت خوشه خوار انگور را در مراحل رشد و نمو آن شناسایی کرد و دشمنان طبیعی‌اش را به طور مناسب شناسایی و نظارت کرد.
2. آستانه‌های خسارت اقتصادی این آفت را مشخص کرد و بهترین زمان مبارزه با کرم خوشه خوار انگور را پیدا کرد.
3. روش های کنترل را بر اساس همین اطلاعات پایش و نظارت اتخاذ کرد.
4. در صورت نیاز از روش های کنترل زراعی و شیمیایی و به همراه استفاده از سم برای خوشه خوار انگور استفاده کرد.

چرخه زندگی کرم خوشه خوار انگور روی درختان انگور

کرم خوشه خوار انگور یک گونه چند نسلی است که دارای دیاپوز اختیاری است، یعنی در یک دوره، رشد حشره متوقف می شود. تعداد نسل‌ها به عرض جغرافیایی، عوامل محیطی مثل طول روز، رطوبت، دما، آب و هوا، خرد اقلیم و نوع غذا بستگی دارد. در اروپا، در آلمان، سوئیس، اتریش و شمال فرانسه، دو نسل در سال رایج هستند، در حالی که در جنوب فرانسه، اسپانیا، پرتغال، یونان و ایتالیا سه نسل (و گاهاً چهار نسل) گزارش شده‌اند. در ایران تعداد نسل این آفت بر اساس عواملی که در بالا اشاره شد، متغیر است. در مناطق شمالی کشور، سه تا چهار نسل و در مناطق جنوبی دو تا سه یا چهار نسل گزارش شده است.

تخم‌های نسل اول به صورت جداگانه یا به اندازه 2-3 تایی در جوانه ساقه‌های گل و گل‌های انگور قرار می‌گیرند. شکل آن‌ها بیضی، تخت و کمی خمیده، و اندازه‌ای بین ۰.۶-۰.۹ میلی‌متر دارند.

تخم‌های تازه‌گذاشته شده شفاف و رنگزرد مایل به سفید دارند، که با گذر زمان به رنگ زرد کم‌رنگ و در نهایت به رنگ سیاه تبدیل می‌شوند. سیاهی آن شاید به خاطر تشکیل سر لارو باشد که در این مرحله قابل رویت است. در نهایت، تخم پس از ۷-۱۱ روز از زمان تخم‌گذاری با توجه به شرایط دما و رطوبت، تکمیل می شود. هنگامی که لارو از تخم بیرون می‌آید، تنها پوسته خشک تخم باقی می‌ماند.

لاروهای کرم خوشه خوار انگور L. botrana پنج مرحله لاروی دارند. دوره لاروی پس از 20 تا 30 روز در شرایط بهینه با دمای 26.7 تا 29.4 درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی 40 تا 70 درصد به پایان می‌رسد.

لاروهای نسل اول به عنوان نسل گیاه‌خوار شناخته می شوند. آنها در فصل گلدهی یا حتی زودتر از مرحله گلدهی، حمله می‌کنند و از جوانه گل باز نشده و گلها تغذیه می کنند. لاروهای نسل اول از جوانه هاي در حال گلدهي و غنچه تغذيه مي كنند و روي آن ها با تارهايي پوشانده مي شود.

آسیب‌های وارده به انگورها ناشی از حمله لاروهای نسل اول تأثیرات کمتری دارند. این لاروهای نسل دوم هستند که به دانه های انگور در حال رشد خسارت می زنند و منجر به کاهش تولید انگور می‌شوند. همچنین، پوست آنها را سوراخ می‌کنند و از گوشت آنها تغذیه می‌کنند. در نهایت، این انگورها آسیب می‌بینند، خشک می‌شوند، می‌افتند یا خراب می‌شوند.

لاروهای نسل سوم، در مقایسه با لاروهای نسل دوم آسیب بیشتری به محصول انگور وارد می‌کنند. زیرا انگورها به‌طور کامل رسیده یا در حال رسیدن هستند. اکنون داخل حبه انگور نفوذ کرده، شیره آن را می مکند و با استقرار داخل آن، ورود میکروارگانیسم‌های بیماریزا از جمله Botrytis cinerea و قارچ آسپرژیلوس (Aspergillus niger و Aspergillus carbonarius) را تسهیل می کنند که موجب تولید اوکراتوکسین A می‌شود.

لاروهای کرم خوشه خوار انگور شکلی بلند و رنگی از سبز تا قهوه‌ای تیره دارند.

نرها دارای 4 بخش شکمی و ماده ها 3 بخش شکمی دارند. چشم‌، شاخک ها، بال‌ها و بخش‌های شکمی در آنها قابل مشاهده است.

کل بدن لارو با یک پوشش ابریشمی، سفید، ‌پوشیده شده است.

در باغات انگور، خوشه خوار انگور(L. botrana) در مرحله شفیرگی خود به طور کلی زیر پوست درخت انگور، در شکاف‌های تنه درخت، خاک و برگ‌های ریز، زمستان گذرانی می کنند. در طی این دوره، شفیره ها در حالت توقف رشد (دیاپوز) قرار دارند و یک پوشش ضخیم و بسیار آب‌گریز دور خود تشکیل می‌دهند. این بافت در واقع پوشش محافظتی شفیره در برابر دماهای پایین و آب است.

تکامل کامل شفیره در حالت دیاپوز حدود 90 روز زمان می‌برد در حالی که دوره شفیرگی این حشره در بهار و تابستان حدود 12 تا 14 روز یا معادل 130 درجه سانتیگراد روز می‌باشد.

در فصل بهار، وقتی دما افزایش می‌یابد، شفیره از حالت توقف رشد خارج می شود و در واقع با اتمام زمستانگذرانی وارد مرحله حشره کامل می گردد.در ابتدا عمدتاً نرها بیرون می‌آیند، اما کم کم، ماده‌ها در تعداد بیشتری حضور پیدا می کنند.

حشرات بالغ خوشه خوار انگور به طول 6.0 تا 8.0 میلی‌متر است و عرض آن با بال های باز بین 11.0 تا 13.0 میلی‌متر است. روی بال های جلویی که زمینه قهوه ای روشن دارند، دو نوار روشن عرضی قرار دارد. این نوارها به خصوص زمانی که حشره بال خود را در حالت استراحت روی بدن خود قرار می دهد، قابل مشاهده است. بال هاي جلويي در حاشيه انتهايي ريشك هايي به رنگ روشن دارند.

طول عمر حشره بالغ یک تا سه هفته است. فعالیت آن‌ها صبح زود و شب هنگام است، در روز به خصوص روزهای آفتابی و گرم غیرفعال هستند و در بین سایه برگ‌ها و خوشه‌ها پنهان می‌شوند. 1 تا 6 روز بعد از ظهور، جفت گیری می کنند. معمولاً ماده ها یک بار در زندگی‌شان جفت گیری می کنند. تخم‌گذاری یک یا دو روز پس از جفت گیری آغاز می‌شود و هر ماده می‌تواند بین 80 تا 160 تخم بگذارد.

با توجه به قابلیت پراکندگی شب پره های خوشه خوار انگور، نرها می‌توانند چند متر بالاتر از گیاهان پرواز کنند و از جریان‌های هوا برای مهاجرت‌های بلندمدت استفاده می‌کنند، در حالی که ماده‌ها معمولاً در محدوده‌های کوچک پراکنده می‌شوند و نمی‌توانند بیشتر از ۱۰۰ متر پرواز کنند و توزیع شوند.

حالا که به خوبی مراحل رشد و نمو این آفت را شناختیم، بیایید به کنترل کرم خوشه خوار انگور بپردازیم.

آنچه که رایج است، استفاده از سم است و معمولاً باغداران به دنبال بهترین سم برای کرم خوشه خوار انگور هستند و میخواهند بدانند که بهترین زمان سمپاشی کرم خوشه خوار انگور چه موقع است.

با اینکه ما با کنترل شیمیایی و استفاده از سموم برای مبارزه با خوشه خوار انگور مخالف هستیم اما به این تکنیک رایج اشاره خواهیم کرد. این را هم بگوییم که واقعاً استفاده از سم هزینه بردار است و هم معایب زیادی برای محیط زیست و دیگر حشرات مفید دارد.

کنترل شیمیایی خوشه خوار انگور

کنترل شیمیایی معمولاً براساس سطح زیان اقتصادی استفاده می‌شوند. سموم مختلفی برای کنترل خوشه خوار در بازار موجود هستند و کاربرد آنها به مراحل رشد آفت، حساسیت رقم به سم و بازار هدف محصول انگور (تولید شراب یا مصرف میوه) بستگی دارد.

اما بهترین زمان سمپاشی کرم خوشه خوار انگور در نسل اول چه موقع است؟

کنترل شیمیایی نسل اول فقط زمانی انجام می‌شود که تراکم جمعیت آفت به 50٪ از جوانه های باز نشده انگور برسد. انعطاف و تردید برای کنترل نسل اول برخی از باغداران در این واقعیت نهفته است که در دوره‌های گلدهی، کاهش تعداد گل می تواند با افزایش اندازه و وزن انگورهای سالم در مراحل بعدی جبران ‌شود.

برای نسل‌های بعدی، آستانه آسیب متغیر است. باغداران زمانی که بین 1٪ تا 5٪ یا بین 10٪ تا 15٪ از خوشه‌ها آلوده شده اند، بسته به رقم، سفتی خوشه و زمان برداشت، اقدام به سمپاشی می کنند.

خب بهترین سم برای کرم خوشه خور انگور چیست؟

سمو
م عصبی بطور کلی برای کنترل جمعیت‌ خوشه خوار انگور استفاده می‌شوند. سموم فوزالن،تری کلروفن، ایندوکساکارب، کلرپیریفوس، متوکسی فنوزاید، ابامکتین و اسپینوساد.

تنظیم‌کننده‌های رشد از جمله فنوکسی کارب، متوکسی فنوزاید و تبوفنوزاید نیز موثر هستند،. تمام سموم حشره‌کشی که ذکر شده‌اند، لاروکش هستند؛ اما متوکسی فنوزاید، کلرانترانیلیپرول و ایندوکزاکارب تخم‌کش هستند.

برای اثربخشی و تعیین بهترین زمان سمپاشی کرم خوشه خوار انگور، این سموم باید زمانی که آفت در مرحله‌ی آسیب‌پذیرتر خود هستند، بکار روند. این به شناسایی چرخه رشد این آفت و همچنین پایش جمعیت از طریق تله‌های فرومونی و نظارت میدانی بر تخم‌های L. botrana بستگی دارد.

اما همانطور که در ابتدای مقاله گفتیم، تمرکز ما بر کنترل بیولوژیک کرم خوشه خوار انگور است. این یک شیوه مبارزه بسیار کاربردی و ارزان قیمت است که به محیط زیست کمترین آسیب را وارد می کند.

فرمون‌ها و استفاده از آنها در اختلال در جفت گیری

یکی از راه‌های جلوگیری از آسیب ناشی از کرم خوشه خوار انگور، استفاده از روش‌های کنترل غیرشیمیایی مانند تله‌های فرمونی و تکنیک‌های اخلال در جفت‌گیری است.

از تله‌های فرمونی می‌توان برای نظارت و کنترل جمعیت‌ها با جذب و گرفتن پروانه‌های نر استفاده کرد، در حالی که تکنیک‌های اخلال در جفت‌گیری شامل انتشار فرمون‌های مصنوعی در محیط برای گیج‌کردن و منحرف شدن پروانه‌های نر و جلوگیری از مکان یابی و جفت‌گیری آن‌ها با ماده است.

فرمون‌ها پیام رسان های شیمیایی فرار هستند که در تله های فرمونی استفاده می شوند. که در محیط اطراف رها می‌شوند و می‌توانند رفتار افراد دیگر یک گونه را به فاصله‌ای مشخص، تحت تأثیر قرار دهند.

ظرفیت جذب شیمیایی فرمون باعث می شود که از آن به عنوان ابزاری برای نظارت بر جمعیت حشره بالغ نر خوشه خوار انگور استفاده شود. تله فرمونی حشرات نر را به دام می اندازد و جمعیت آنها را کنترل می کند. همچنین فرمون های سنتتیک وجود دارند که باعث اخلال در جفت گیری می شوند. در این نوع تله فرمونی، با انتشار فرمون، حشرات نر گیج می شوند و به آنها اجازه پیدا کردن ماده ها برای جفت گیری را نمی دهد. از این رو در جفت گیری اخلال ایجاد می شود و جمعیت آفات کاهش می یابد.

حالا، بهترین زمان استفاده از فرمون جنسی برای کنترل بیولوژیک خوشه خوار انگور چه موقع است؟

هنگام استفاده از تله فرمونی، باید جمعیت آفت در نظر گرفته شود. چرا که هر چقدر تراکم جمعیت بالغ کمتر باشد، اثربخشی آن بیشتر است. در این شرایط هر چقدر هم غلظت فرمون را افزایش دهید، اخلال در جفت گیری انجام نمی شود.

حد تراکم جمعیت بالغ خوشه خوار انگور در استفاده از تله فرمون و اختلال در جفت گیری 4000 جفت در هکتار است. بالای این تراکم جمعیتی، کارایی این روش کنترل، بسیار کاهش می‌یابد. همچنین، وقتی در نسل اول 5-10٪ از خوشه‌ها آلوده شوند، کارایی این روش در نسل‌های بعدی به شدت کاهش می‌یابد.

توزیع تله های فرمونی و استفاده از تله های اختلال در جفت گیری نیز بسیار مهم است.

برای بهترین کارایی، پیش از شروع اولین پرواز، ۵۰۰ دستگاه در هکتار، دیسپنسر اخلال در جفت گیری باید در باغات انگور نصب شود. تله ها باید به طور یکنواخت در اطراف باغ انگور توزیع شوند و به شاخه‌ها متصل شوند. طوری که برگ‌ها روی آنها سایه بیندازد و یا حداقل از تابش مستقیم نور خورشید و دمای بالا محافظت کند. نور خورشید باعث تبخیر زودتر فرمون ها می شود و کارایی آن را کاهش می دهد. از اینرو، اطراف باغ که سایه کمتری دارد و برای جبران کاهش فرمون‌ها در جوی اطراف مرزهای باغ، باید تعداد تله ها را دو برابر کرد.

روش های کنترل بیولوژیکی خوشه خوار انگور

برای کنترل این آفت می توان از روش های مختلف مبارزه بیولوژیکی استفاده کرد.

هدف استراتژی های کنترل بیولوژیکی ترویج استفاده و حفاظت از دشمنان طبیعی بومی موجود در اکوسیستم به جای معرفی گونه های خارج از باغات انگور است.

روش جایگزین کنترل شیمیایی، استفاده از دشمنان طبیعی مانند «پارازیتوئیدها» است. حدود 21 گونه به عنوان دشمنان خوشه خوار انگور شناسایی شده‌اند که به گروه‌های زیر تعلق دارند:

• Neuroptera
• Coleoptera
• Dermaptera
• Hymenoptera
• Hemiptera

در آزمایشات آزمایشگاهی، دیده شده ‌است که شکارچی Chrisoperla defreitasi تخم، لارو و شفیره خوشه خوار انگور را می‌خورد.

حدود 97 گونه حشرات می‌توانند به عنوان پارازیتوئید خوشه خوار انگور عمل کنند که به خانواده‌های Tachinidae، Ichneumonidae، Pteromalidae و Chalcididae و دیگران تعلق دارند.

Trichogramma spp. از راسته بال غشائیان و پارازیتوئید تخم هستند. مزیت استفاده از این زنبور، کنترل آفت خوشه خوار انگور قبل از وقوع آسیب است. 95% پارازیتیسم دست‌یافت شده است. رها کردن آنها به صورت جمعی (هزاران زنبور در هفته) در باغ می‌تواند برای کنترل تخم مفید باشد. برای استفاده از این پارازیت‌ها، مهم است که پروانه‌های بالغ در مزرعه را برای کنترل مؤثر تخم‌ها نظارت کنیم.

سخن پایانی

کرم خوشه خوار انگور یکی از مهمترین آفات در تاکستان و باغات انگور است. خسارت این آفت با کاهش کیفیت و تناژ محصول همراه است. برای کنترل این آفت معمولاً از روش های شیمیایی استفاده می شود، اما در این مقاله روش کنترل بیولوژیک و زیستی این آفت که بسیار کاربردی، موثر و ارزان قیمت است را شرح دادیم.

کنترل این آفت از طریق ترکیبی از روش های کنترل بیولوژیکی، استفاده از دشمنان طبیعی و تکنیک های پیشگیری از آسیب هزینه ها را کاهش می دهد و به محیط زیست نیز آسیب نمی رساند.