همه‌چیز درباره گوجه‌فرنگی: کاشت، مراقبت، آفات، بیماری‌ها و برداشت حرفه‌ای

گوجه‌فرنگی گیاهی علفی و یک‌ساله از خانواده‌ی سولاناسه (Solanaceae) است که برای میوه‌ی خوراکی‌اش پرورش داده می‌شود. این گیاه می‌تواند حالت قائم با ساقه‌های کوتاه یا رونده با ساقه‌های بلند و گسترده داشته باشد.

ساقه‌ها پوشیده از کرک‌های زبر هستند و برگ‌ها به‌صورت مارپیچی روی ساقه قرار می‌گیرند. گل‌های زردرنگی تولید می‌کند که ممکن است به خوشه‌ای ۳ تا ۱۲تایی تبدیل شوند و در نهایت میوه‌ای گرد و گوشتی (نوعی سته یا توت ) با پوستی صاف به وجود می‌آید که می‌تواند به رنگ قرمز، صورتی، بنفش، قهوه‌ای، نارنجی یا زرد باشد.

گوجه‌فرنگی بومی آمریکای جنوبی و مرکزی است، اما امروزه در سراسر جهان کشت می‌شود. در آفریقا یکی از پرکشت‌ترین محصولات سبزیجات است و تقریباً در تمام خانه‌های نواحی جنوب صحرای آفریقا در حیاط خانه‌ها برای مصرف خانگی پرورش داده می‌شود.

این گیاه منبع خوبی از ویتامین‌هاست و همچنین برای کشاورزان خرد و متوسط به‌عنوان محصولی اقتصادی اهمیت دارد. گوجه‌فرنگی چه به‌صورت تازه و چه فرآوری‌شده همواره تقاضای زیادی دارد و برای طعم‌دهی در غذا استفاده می‌شود.

اطلاعات زراعی

نام علمی: Lycopersicon esculentum

کاربردها و فواید

میوه‌ی گوجه‌فرنگی را می‌توان به‌صورت خام یا پخته مصرف کرد و در غذاهای بسیاری استفاده می‌شود. همچنین می‌توان آن را به آب‌میوه، سوپ، سس کچاپ، پوره، رب یا پودر تبدیل کرد.

انواع

گوجه‌فرنگی‌ها بر اساس نوع رشد گیاه به دو دسته تقسیم می‌شوند:

۱-نوع محدود (Determinant): گل‌ها در انتهای ساقه‌ها رشد می‌کنند، گیاه کوتاه‌تر و پُرپشت‌تر است.

۲-نوع نامحدود (Indeterminant): به طور مداوم برگ و گل تولید می‌کند، ارتفاع بلندی دارد و مدت طولانی‌تری میوه می‌دهد. نیاز به مهار شدن و هرس دارند و مراقبت بیشتری را می‌طلبد.

الف) رقم روما (Roma)

این رقم که به «گوجه‌فرنگی رب‌گیر» هم معروف است، دیواره‌ی ضخیم‌تر، دانه‌های کمتر و گوشت متراکم‌تری دارد. میوه‌های آن کشیده و نسبتاً بزرگ‌اند. به‌صورت ناگهانی و هم‌زمان می‌رسند. گرچه می‌توان آن را خام خورد، در حالت پخته بهترین طعم را دارد.

ب) رقم آنا F1

محصول‌دهی بسیار بالا، نیاز به نیروی کار کم‌تر، و مقاومت نسبی در برابر بیماری‌های رایج گوجه‌فرنگی دارد. میوه‌هایی بیضی‌شکل، قرمز پررنگ و مخصوص بازار به صورت تازه‌ برای فروش هستند و در گلخانه بهترین رشد را دارند.

در برابر بیماری‌هایی مانند پوسیدگی ساقه، نماتد و پژمردگی فوزاریومی مقاوم است. حدود ۷۵ روز پس از نشاکاری می‌رسد (بسته به شرایط آب‌وهوایی). در برداشت اول معمولاً محصول کمتر از دفعات بعد است. عملکرد آن به‌طور متوسط ۷۴ تن در هر هکتار و ۳۵ کیلوگرم از هر بوته است.

پ) رقم بینگو (Bingo)

از نوع heirloom (ارثی) با میوه‌های بزرگ، صاف و یکنواخت است. در شرایط مختلف رشد می‌کند و برای محافظت از میوه‌ها در برابر آفتاب، برگ‌های متراکم تولید می‌کند.

ت) رقم آلوئی (Plum)

گوجه‌های آلوئی که به «گوجه رب‌گیر» هم معروف‌اند، برای تهیه‌ی سس و بسته‌بندی پرورش داده می‌شوند. شکلی بیضی یا استوانه‌ای دارند، تعداد بخش‌های داخلی (locules) کمتر و مواد جامد بیشتری دارند، بنابراین برای فرآوری بسیار مناسب‌اند.

ث) رقم گیلاسی (Cherry)

گوجه‌فرنگی گیلاسی، کوچک و گرد است و به رنگ‌های قرمز، زرد، سبز و سیاه دیده می‌شود. چون شیرین است، معمولاً به‌صورت خام در سالاد استفاده می‌شود.

تکثیر گیاه گوجه فرنگی

نیازهای پایه:

گوجه‌فرنگی برای عملکرد بالا و کیفیت مناسب، به آب‌وهوای نسبتاً خنک و خشک نیاز دارد، اما به شرایط مختلف آب‌وهوایی هم سازگار است. بین ۲۱ تا ۲۴ درجه‌ی سانتی‌گراد بهترین دما برای رشد است. دماهای پایین‌تر از ۱۲ درجه موجب آسیب سرمازدگی می‌شود. دماهای بالای ۲۷ درجه رشد و تشکیل میوه را کاهش می‌دهد. اگر دمای روزانه برای ۵ تا ۱۰ روز به بالای ۳۸ درجه برسد، گرده و سلول تخم نابود می‌شوند. شب‌هایی با دمای بالاتر از ۲۱ درجه نیز باعث کاهش تشکیل میوه می‌شوند. بادهای گرم و خشک باعث ریزش گل‌ها می‌شوند. گوجه‌فرنگی به طول روز حساس نیست و در شرایط نوری ۷ تا ۱۹ ساعت نیز می‌تواند میوه دهد. در خاک‌های مختلف (از شنی تا رسی-لوم) قابل کشت است، به‌شرطی که مواد آلی کافی داشته باشد. pH مناسب خاک ۶ تا ۶٫۵ است؛ خارج از این بازه ممکن است باعث کمبود یا سمیت عناصر غذایی شود. غرقاب شدن زمین به مدت طولانی برای گوجه‌فرنگی مضر است.

کاشت از طریق بذر

گوجه فرنگی را می‌توان مستقیماً کاشت یا در مزرعه نشا کرد، اما این روش پرهزینه است زیرا به مقدار زیادی بذر نیاز است (حدود ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ گرم بذر در هکتار) و چهار هفته کار وجین به هزینه‌های کشت اضافه می‌شود.

از سوی دیگر، پرورش نشاهای جوان در یک گلخانه مخصوص به کشاورزان این امکان را می‌دهد که ضمن استفاده از بذر کمتر و صرفه‌جویی در هزینه وجین، به یکنواختی بالای نشاها دست یابند.

آماده‌سازی بستر گلخانه:

آماده‌سازی بستر نهالستان:

در منطقه‌ای که در سه سال گذشته سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی، بادمجان یا فلفل کشت نشده است، بسترهای بذر مرتفع با حداکثر عرض یک متر بسازید.

حدود ۵ کیلوگرم کمپوست خوب در هر متر مربع به بسترهای بذری که به طور دقیق روی آنها کشت شده است، اضافه کنید.

از یک چوب نوک‌تیز برای ایجاد شیارهای کم عمق کاشت استفاده کنید. یک هکتار گوجه‌فرنگی به ۱۵۰ تا ۲۰۰ گرم بذر جوانه‌زده نیاز دارد.

بذرها را در شیارها بکارید و به آرامی با خاک بپوشانید.

با قسمت صاف یک چنگک یا وسیله مشابه محکم بکوبید، سپس مالچ بپاشید و به مقدار زیاد آبیاری کنید.

هرگز نباید از کود تازه روی بستر بذر استفاده کرد زیرا باعث سوختگی نهال‌های جوان می‌شود.

پس از ظهور نهال‌ها، مالچ را از روی ردیف‌ها بردارید تا نور خورشید به نهال‌های جوان برسد.

پرورش گیاهان به صورت جداگانه در گلدان‌های برگ موزی یا سینی‌های پلاستیکی نهال، با کاهش شوک پیوند و آسیب به ریشه در طول پیوند، استقرار نهایی گیاه را بهبود می‌بخشد. برای حفظ رشد خوب و سالم، نهال‌های جوان به آب کافی نیاز دارند. یک هفته قبل از انتقال، آبیاری را کاهش دهید تا نهال‌ها مقاوم شوند. نهال‌هایی که سه تا چهار هفته سن دارند (۱۵ تا ۲۵ سانتی‌متر ارتفاع با ۳ تا ۵ برگ واقعی) آماده انتقال هستند.

برای جلوگیری از آسیب به ریشه، نهال‌ها باید ۱۲ تا ۱۴ ساعت قبل از برداشتن از بستر بذر کاملاً آبیاری شوند. برای کاهش شوک انتقال، نهال‌ها را در بعد از ظهر یا در یک روز آرام و ابری بکارید و بلافاصله آنها را آبیاری کنید.

استقرار گیاه را می‌توان با استفاده از حداقل یک فنجان آب برای هر گیاه بلافاصله پس از کاشت، تا حد زیادی تسریع کرد.

فاصله گیاهان و فاصله بین ردیف‌ها با توجه به عادت رشد رقم و اینکه آیا گیاهان باید با قیم بسته شوند یا اجازه داده شود روی زمین رشد کنند، تعیین می‌شود.

گونه‌های رشد نامحدود معمولاً با قیم بسته می‌شوند، در حالی که گونه‌های رشد محدود را می‌توان بدون قیم در مزرعه پرورش داد. گیاهان معمولاً با فاصله ۳۰ تا ۶۰ سانتی‌متر از هم در ردیف‌های تکی یا دوتایی روی بسترهایی به عرض ۱ تا ۱.۴ متر کاشته می‌شوند.

مراقبت کلی و نگهداری از گوجه‌فرنگی

گوجه‌فرنگی به خوبی به افزودن مقدار زیاد کمپوست یا کود حیوانی پوسیده واکنش نشان می‌دهد. بهتر است به هر گودال کاشت، یک قاشق غذاخوری (یا سه قاشق چای‌خوری) فسفات سنگ نیز اضافه شود. اگر خاک از نظر مواد آلی ضعیف باشد، قبل از کاشت نشاهای گوجه‌فرنگی، بهتر است ابتدا یک محصول کود سبز باکیفیت مانند لوبیای چشم‌بلبلی، موکونا، سویا یا کرتالاریا کشت شود.

از استفاده از کودهای شیمیایی نیتروژنی پرهیز کنید، زیرا نیتروژن بیش از حد باعث پف کردن میوه، پوسیدگی انتهای گل و رشد بیش از حد برگ‌ها می‌شود. همچنین، نیتروژن آزاد زیاد در خاک برگ‌ها را نرم کرده و گیاه را برای آفات و بیماری‌ها جذاب‌تر می‌کند. رقابت با علف‌های هرز نیز، به‌ویژه در مناطق گرم و مرطوب استوایی، می‌تواند شدید باشد.

برای کنترل علف‌های هرز در زمین‌های باز، آن‌ها را تا حد ممکن نزدیک به زمین بین ردیف‌های گوجه‌فرنگی کوتاه کنید و بقایای آن‌ها را به عنوان مالچ (پوشش گیاهی) روی خاک باقی بگذارید تا از فرسایش جلوگیری کند، دمای خاک را پایین بیاورد و رطوبت خاک حفظ شود. علاوه بر این، وجین دستی بین ردیف‌ها و مالچ‌پاشی با کاه و کلش نیز توصیه می‌شود.

برای گونه‌های رشد بلند و نامحدود، یک میله ۲ متری را محکم در زمین فرو کنید و ساقه گیاه را به‌صورت شل به آن ببندید. روش دیگر این است که هر چهار متر یک میله محکم نصب کرده و دو سیم – یکی در ارتفاع ۲ متر و دیگری در ۱۵ سانتی‌متری زمین – بکشید. بین این دو سیم، پشت هر گیاه گوجه‌فرنگی یک نخ قوی وصل کنید و گیاه را به‌آرامی به دور نخ بپیچانید تا بالا برود.

برای گونه‌های نامحدود، هرس منظم ضروری است. هر هفته، فقط یک یا دو ساقه اصلی باید رشد کند و شاخه‌های فرعی باید به‌صورت منظم چیده شوند. پس از تشکیل ۶ تا ۸ خوشه گل، سرِ رشد گیاه را بچینید تا میوه‌های درشت و بازارپسند تولید شوند. همچنین باید برگ‌هایی که به سطح زمین نزدیک هستند، حذف شوند تا خطر بیماری بلایت کاهش یابد.

در گونه‌های محدود، نیازی به هرس یا تنظیم تعداد میوه نیست. گونه‌های نیمه‌محدود را می‌توان هم به‌صورت محدود و هم نامحدود پرورش داد.

برای جلوگیری از انتقال ویروس موزاییک توتون، افرادی که سیگار می‌کشند باید دست‌های خود را پیش از دست زدن به گیاه گوجه‌فرنگی با صابون بشویند.

در مراحل اولیه رشد، تشکیل میوه و بزرگ شدن آن، گوجه‌فرنگی به آبیاری کافی نیاز دارد. تداوم در آبیاری باعث رسیدگی یکنواخت میوه‌ها شده و از بروز پوسیدگی انتهای گل (که ناشی از کمبود کلسیم است) جلوگیری می‌کند. در هوای خشک، آبیاری باید حداقل دو بار در هفته انجام شود. آبیاری قطره‌ای بهترین روش است، چون از پاشش آب روی برگ‌ها جلوگیری کرده و خطر بیماری را کاهش می‌دهد.

هرچند گوجه‌فرنگی گیلاسی رشد نامحدود دارد، اما حتی بدون قیم (حمایت‌گر) هم محصول خوبی می‌دهد، البته باید فضای کافی برای گسترش آن در نظر گرفت (حدود ۱ متر مربع برای هر بوته). با این حال، استفاده از قیم باعث افزایش عملکرد و مدیریت آسان‌تر مزرعه می‌شود، هرچند پرهزینه‌تر است.

برداشت

گوجه‌فرنگی‌هایی که برای بازار به صورت تازه جهت فروش استفاده می‌شوند، اغلب در مرحله سبز رسیده برداشت شده و در زمان حمل یا انبار، به کمک اتیلن رسیده می‌شوند. هرچند این روش باعث رسیدگی سریع و یکنواخت می‌شود، اما کیفیت میوه را کاهش می‌دهد. در کنیا این روش رایج نیست. گوجه‌فرنگی‌هایی که پیش از رسیدگی کامل برداشت می‌شوند، کیفیت پایین‌تری دارند نسبت به گوجه‌هایی که روی بوته می‌رسند.

برای ارقام گوجه فرنگی بازار تازه‌فروشی، به برداشت‌های مکرر نیاز است، اما گوجه‌فرنگی‌هایی که برای فرآوری (مثل رب، سس یا آب‌گوجه) کاشته می‌شوند، در حالت کاملاً رسیده برداشت می‌شوند. در کشورهای توسعه‌یافته این کار معمولاً با ماشین انجام می‌شود. برای تهیه محصولاتی مانند پوره و سس، باید بیش از ۸۵٪ میوه‌ها رسیده باشند. برای گوجه‌های کامل، میوه‌ها در حالت سفت برداشت می‌شوند و معمولاً تنها ۶۵٪ محصول در یک زمان آماده برداشت است.

پس از برداشت، گوجه‌فرنگی‌ها باید در محلی سایه‌دار در مزرعه یا خانه نگهداری شوند. سپس در ظروف مناسب بسته‌بندی می‌شوند. بسته‌بندی مناسب از میوه محافظت کرده و از کاهش رطوبت جلوگیری می‌کند. مدت ماندگاری گوجه‌فرنگی بستگی به مرحله برداشت و کیفیت مورد انتظار دارد. کیفیت بیشینه مربوط به میوه‌های کاملاً رسیده (چه طبیعی چه مصنوعی) است. گوجه‌فرنگی‌های سبز رسیده باید به مدت ۷ تا ۱۰ روز در دمای ۱۳ تا ۱۸ درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی ۸۵ تا ۹۰ درصد نگهداری شوند تا به خوبی برسند.

رنگ، مهم‌ترین شاخص ظاهری کیفیت گوجه‌فرنگی است. در دمای بالاتر از ۳۰ درجه سانتی‌گراد، تولید رنگ‌دانه لیکوپن کاهش می‌یابد، که علت اصلی رنگ‌پریده یا زرد گوجه‌فرنگی‌ها در مناطق گرمسیری است و طعم آن‌ها را بی‌مزه می‌کند.

برای گوجه‌فرنگی گیلاسی، زمان و نوع برداشت به تقاضای بازار بستگی دارد. برای بازارهای دور، خوشه‌ها زمانی برداشت می‌شوند که میوه‌ها به رنگ قرمز یا صورتی درآیند. برای بازار داخلی، میوه‌های قرمز و سفت ترجیح داده می‌شوند. اما برای صادرات، گوجه‌فرنگی‌های گیلاسی درجه‌بندی شده و در بسته‌بندی‌های خاص آماده و مستقیم به فروشگاه‌ها ارسال می‌شوند.

برداشت بذر از گوجه فرنگی

برای گرفتن بذر، فقط از میوه‌های رسیده گیاهان سالم و بدون بیماری (مانند شانکر باکتریایی، لکه باکتریایی، پوسیدگی آنتراکنوز، بلایت زودرس و دیررس، و ویروس موزاییک گوجه‌فرنگی) استفاده کنید. میوه‌ها را ترجیحاً با صابون پتاسیمی بشویید تا خطر آلودگی کاهش یابد. سپس میوه را نصف کرده و بذرها را با قاشق خارج کنید. روش دیگر، می‌توانید قطعات را در یک سطل تمیز، کاسه پلاستیکی، شیشه‌ای یا سرامیکی فشار دهید تا فقط ژله دانه و شیره میوه باقی بماند. کاسه را با پارچه یا کاغذ بپوشانید تا از ورود خاک و سایر آلودگی‌ها جلوگیری شود، اما آن را محکم نکنید. اجازه دهید دانه‌ها به مدت ۱ تا ۵ روز (معمولاً ۲ تا ۳ روز در مناطق گرم) بمانند.

اگر نمی‌خواهید بذرها را بلافاصله بکارید، آن‌ها را در ظروف ضدآب شفاف مانند کیسه پلاستیکی یا بطری شیشه‌ای شفاف نگهداری کنید. نور از مواد شفاف عبور کرده و رشد کپک را کاهش می‌دهد. می‌توانید مقداری خاکستر کف ظرف بریزید تا رطوبت را جذب کرده و از کپک‌زدگی جلوگیری شود. در صورت نگهداری در گلدان یا بطری، درب آن را با پلاستیک بپوشانید تا از نفوذ آب و هجوم کنه جلوگیری شود. ظرف بذر را در محل خشک و خنک نگه دارید. هر هفته بذرها را برای بررسی کپک بازبینی کنید. در صورت کپک‌زدگی، بذرها را دوباره خشک کنید.

اگر به‌درستی خشک و نگهداری شوند، بذرها تا ۲ سال قابل استفاده خواهند بود. از هر یک کیلوگرم گوجه‌فرنگی، معمولاً ۱ تا ۴ گرم بذر به دست می‌آید.

آفات و بیماری‌های رایج گوجه فرنگی

بیماری‌های گوجه فرنگی

بیماری آنتراکنوز (Anthracnose)

عامل: قارچ Colletotrichum coccodes

علائم:

شایع‌ترین علائم در میوه‌ها دیده می‌شود، اما ساقه، برگ و ریشه‌ها هم ممکن است آلوده شوند.

ضایعات گرد و فرورفته روی سطح میوه ایجاد می‌شود.

این ضایعات حلقه‌های متحدالمرکز قهوه‌ای و زرد دارند.

مرکز ضایعه با بلوغ، به رنگ برنزه درمی‌آید و دارای نقاط سیاه ریز (اندام‌های زادآور قارچ) می‌شود.

اندازه ضایعات ممکن است بسیار بزرگ شود.

شرایط مناسب برای شیوع: آب‌وهوای گرم، به‌ویژه اوایل بهار.

مدیریت:

هنگام رسیدن میوه‌ها، از آبیاری پاششی (اسپرینکلر) خودداری شود. تناوب زراعی با گیاهانی که از خانواده بادمجانیان نیستند (مثل ذرت یا حبوبات) رعایت شود.

کپک سیاه (Black mold)

عامل: قارچ Alternaria alternata

علائم:

ایجاد لکه‌های سیاه یا قهوه‌ای روی میوه‌های رسیده.

این لکه‌ها ممکن است بسیار کوچک یا بزرگ و پوسیده باشند. در هوای مرطوب، سطح لکه‌ها با توده‌ای از هاگ‌های سیاه و مخملی پوشیده می‌شود.

شرایط مناسب برای شیوع: در همه مناطقی که گوجه‌فرنگی کشت می‌شود دیده می‌شود.

مدیریت:

هنگام آبیاری از خیس کردن برگ‌ها خودداری شود.

میوه‌ها به محض رسیدن برداشت شوند. در صورت شیوع مداوم، استفاده از قارچ‌کش مناسب ۴ تا ۶ هفته قبل از اولین برداشت توصیه می‌شود

بلایت زودرس (Early blight)

عامل: قارچ Alternaria solani

علائم:

ضایعات بیضی‌شکل با حاشیه زرد روی برگ‌ها. در برگ‌ها، حلقه‌هایی با الگوی متحدالمرکز ظاهر می‌شود. بافت بین رگ‌برگ‌ها از بین می‌رود. در موارد شدید، برگ‌ها می‌ریزند و عملکرد کاهش می‌یابد. ساقه‌ها نیز ممکن است آلوده شده و به طور کامل خشک شوند. در میوه‌ها، لکه‌های V شکل سیاه در قسمت شانه (بالا) ظاهر می‌شود؛ به همین دلیل به این بیماری «شانه سیاه» نیز می‌گویند.

شرایط مناسب برای شیوع: با انتقال هاگ‌های قارچ از طریق هوا یا تماس با خاک آلوده گسترش می‌یابد.

مدیریت:

به محض مشاهده علائم، از قارچ‌کش مناسب استفاده شود.گیاهان داوطلب (مثل گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، تاج‌ریزی) حذف شوند. تناوب زراعی رعایت شود.

پژمردگی فوزاریومی (Fusarium wilt)

عامل: قارچ Fusarium oxysporum

علائم:

زرد شدن و پژمردگی برگ‌ها در یک طرف برگ یا گیاه.

مسدود شدن سیستم آوندی باعث بروز این علائم یک‌طرفه می‌شود. برگ‌های مسن‌تر خشک شده و گیاه به طور کامل پژمرده می‌شود. میوه‌ها کوچک‌تر و عملکرد پایین‌تر خواهد بود. ساقه‌ها قهوه‌ای رنگ می‌شوند، اما آزمایش خروج باکتری منفی است.

شرایط مناسب برای شیوع: خاک گرم و مرطوب.

مدیریت:

استفاده از ارقام مقاوم. ضدعفونی منظم ابزار و تجهیزات. کنترل نماتدهای ریشه‌گره. رعایت تناوب زراعی به مدت چند سال.

کپک خاکستری (Gray mold / Botrytis blight)

عامل: قارچ Botrytis cinerea

علائم:

ضایعات خاکستری-قهوه‌ای پشمالو روی نهال‌ها، که ساقه را حلقه‌وار درگیر می‌کند. گل‌ها و کاسبرگ‌ها با هاگ‌های خاکستری پوشیده می‌شوند. میوه‌های نارس قهوه‌ای روشن یا خاکستری شده و می‌پوسند. میوه‌های سبز ممکن است لکه‌های سفید دایره‌ای به نام “لکه شبحی” نشان دهند.

شرایط مناسب برای شیوع: در شرایط خنک و همراه با زخم در گیاه توسعه می‌یابد.

مدیریت:

آهک‌دهی خاک برای افزایش کلسیم مفید است.قارچ‌کش مناسب قبل از بسته شدن سایه‌بان گیاهان استفاده شود.

کپک برگ (Leaf Mold)

عامل: قارچ Passalora fulva

علائم:

لکه‌های زرد مایل به سبز بدون حاشیه مشخص در سطح بالایی برگ‌های مسن‌تر. در زیر برگ، رشد قارچ به صورت مخملی سبز تا قهوه‌ای دیده می‌شود. لکه‌ها در مراحل بعدی به هم پیوسته و قهوه‌ای می‌شوند. برگ‌های آلوده خشک شده اما روی گیاه باقی می‌مانند. گل‌ها سیاه شده و می‌ریزند. میوه‌ها ابتدا لکه‌های سیاه صاف در انتهای ساقه دارند که بعدها فرو رفته، چرمی و خشک می‌شوند.

شرایط مناسب برای شیوع: رطوبت نسبی بالا؛ بیماری رایج در گلخانه‌ها.

مدیریت:

استفاده از ارقام مقاوم. جلوگیری از خیس شدن برگ‌ها.

آبیاری از پایین. رعایت فاصله مناسب بین گیاهان برای گردش هوا. بقایای آلوده گیاه حذف و سوزانده شوند. در صورت شدت بیماری، استفاده از قارچ‌کش توصیه می‌شود.

لکه باکتریایی (Bacterial spot)

عامل: گونه‌های مختلف Xanthomonas

علائم:

لکه‌های کوچک آب‌سوخته روی برگ‌ها. لکه‌ها به هم می‌پیوندند و نواحی نکروزه ایجاد می‌کنند. برگ‌ها می‌ریزند و میوه‌ها در برابر آفتاب‌سوختگی آسیب‌پذیر می‌شوند. لکه‌ها ظاهری چرب دارند و در نور ممکن است شفاف به نظر برسند. مرکز لکه خشک شده و ممکن است از برگ جدا شود. میوه‌ها لکه‌هایی با مرکز فرورفته و حاشیه برجسته نشان می‌دهند که ظاهر زبر و فلس‌مانند به میوه می‌دهد.

شرایط مناسب برای شیوع: دمای بالا و رطوبت زیاد.

مدیریت:

استفاده از بذر و نشای تأیید شده و سالم. حذف کامل بقایای زراعی. اجتناب از آبیاری پاششی؛ آبیاری از پایه انجام شود. رعایت تناوب زراعی.

پژمردگی باکتریایی (Bacterial wilt)

عامل: Ralstonia solanacearum

علائم:

در ابتدا، فقط چند برگ جوان پژمرده می‌شوند.

بیماری در هوای گرم به‌سرعت پیشرفت کرده و کل گیاه پژمرده و می‌میرد. در هوای خنک، علائم کندتر بروز می‌کنند و ممکن است ریشه‌های نابجا از ساقه تولید شود. آوندهای ساقه قهوه‌ای می‌شوند و ریشه‌ها پوسیده هستند.اگر ساقه در آب بریده شود، خروج ماده چسبناک باکتریایی دیده می‌شود (تفاوت با فوزاریوم).

شرایط مناسب برای شیوع: شرایط گرم و مرطوب خاک.

مدیریت:

تناوب زراعی با گیاهان غیرمیزبان. از آبیاری بیش از حد خودداری شود. اقدامات فرهنگی برای کاهش شیوع بیماری اعمال شود.

آفات

دسته: حشرات

شته‌ها (شته هلو، شته سیب‌زمینی)

نام علمی: Myzus persicae, Macrosiphon euphorbiae

علائم:

حشرات نرم‌ و کوچکی که معمولاً در زیر برگ‌ها یا ساقه گیاه دیده می‌شوند. معمولاً به رنگ سبز یا زرد هستند اما بسته به نوع و گیاه میزبان ممکن است صورتی، قهوه‌ای، قرمز یا سیاه هم باشند. در صورت آلودگی شدید، برگ‌ها زرد، پیچ‌خورده، لکه‌دار (نکروتیک) و یا رشد ساقه‌ها متوقف می‌شود. این شته‌ها ماده‌ای چسبناک و شیرین به نام عسلک ترشح می‌کنند که باعث رشد قارچ کپک‌دوده‌ای روی گیاه می‌شود.

نکات :

شته‌ها دارای زائده‌هایی لوله‌ای‌شکل به نام کورنیکل در انتهای بدن هستند. با مزاحمت، خیلی کند حرکت می‌کنند. همچنین ممکن است ویروس‌هایی را به گیاه منتقل کنند.

مدیریت:

اگر آلودگی محدود است، برگ‌ها یا شاخه‌های آلوده را بچینید. پیش از کاشت، نشاها را بررسی کنید. استفاده از ارقام مقاوم توصیه می‌شود. مالچ‌های بازتاب‌دهنده نور مثل پلاستیک نقره‌ای می‌توانند شته‌ها را دور نگه دارند.

با پاشیدن آب پر فشار می‌توان شته‌ها را از گیاه جدا کرد.

از صابون‌های حشره‌کش یا روغن‌های طبیعی مثل روغن چریش یا آفتکش نیم آزال (Neem Azal) یا کانولا استفاده کنید. فقط در آلودگی شدید از حشره‌کش‌های شیمیایی استفاده کنید.

کرم برگخوار چغندر Beet armyworm

نام علمی: Spodoptera exigua

علائم:

سوراخ‌های گرد یا نامنظم روی برگ‌ها، برگ‌های اسکلت‌مانند بر اثر تغذیه لاروها، زخم‌های خشک و سطحی روی میوه‌ها. تخم‌ها در دسته‌های ۵۰ تا ۱۵۰ تایی روی برگ قرار می‌گیرند و پوششی سفید و پشمالو دارند. لاروهای جوان سبز مایل به زرد، و لاروهای بالغ سبز تیره با خطوط تیره و روشن در کناره بدن و زیر شکم صورتی یا زرد دارند.

طی سال ۳ تا ۵ نسل تولید می‌کند.

مدیریت:

روش‌های ارگانیک شامل استفاده از باکتری Bacillus thuringiensis و دشمنان طبیعی لاروهاست. بسیاری از حشره‌کش‌های خانگی برای کنترل این آفت مؤثر نیستند.

سوسک سیب‌زمینی کلرادو Colorado potato beetle

نام علمی: Leptinotarsa decemlineata

علائم:

تغذیه از برگ‌ها که در آلودگی شدید باعث خالی شدن کامل گیاه از برگ می‌شود. حشره بالغ دارای نوارهای زرد و سیاه است. لاروهای تازه متولد شده قرمز با سر سیاه هستند و سپس به رنگ صورتی تغییر می‌کنند، با دو ردیف لکه سیاه.

سوسک‌ها در بهار ظاهر می‌شوند و ماده‌ها تا ۵۰۰ تخم می‌گذارند.

مدیریت:

جمع‌آوری دستی سوسک‌ها و لاروها و نابود کردن آن‌ها در آب صابونی، استفاده مکرر از Bacillus thuringiensis برای کنترل لاروها،اسپینوساد هنوز در کنترل سوسک بالغ مؤثر است، مقاومت به حشره‌کش‌ها در این آفت بالاست

کرم های طوقه بر(Cutworms)

گونه‌ها: Agrotis spp., Peridroma saucia, Nephelodes minians و غیره

علائم:

ساقه نشاها یا گیاهان جوان در نزدیکی سطح خاک قطع می‌شود. در مراحل بعد، میوه‌ها سوراخ‌های نامنظم دارند. لاروها شب‌فعال و روزها در خاک یا بقایای گیاهی پنهان می‌شوند. اندازه آن‌ها ۲.۵ تا ۵ سانتی‌متر است، رنگ خاکستری یا قهوه‌ای تا سیاه، و در هنگام لمس به شکل C درمی‌آیند.

میزبان‌های متعدد دارد؛ به طیف وسیعی از سبزی‌ها حمله می‌کند.

مدیریت:

حذف بقایای گیاهان پس از برداشت، استفاده از طوقه‌های پلاستیکی یا فلزی در اطراف ساقه، جمع‌آوری لاروها در شب، پاشیدن خاک دیاتومه در اطراف گیاهان، استفاده از حشره‌کش‌های مناسب در غیرکشت ارگانیک.

سوسک‌های کک‌مانند Flea beetles 

نام علمی: Epitrix spp.

علائم:

سوراخ‌های کوچک در برگ‌ها که ظاهر “سوراخ‌سوراخ” ایجاد می‌کنند. گیاهان جوان بیشتر آسیب می‌بینند و ممکن است رشد متوقف شود یا گیاه بمیرد. سوسک‌ها کوچک (۱.۵–۳ میلی‌متر)، تیره‌رنگ و براق هستند و در هنگام لمس می‌پرند.

زمستان‌گذرانی در خاک یا بقایای گیاهی؛ چند نسل در سال دارد.

مدیریت:

استفاده از پوشش‌های سبک روی ردیف کاشت، کاشت زودهنگام، استفاده از تله گیاهی (مثل شب‌بوها)، پاشیدن خاک دیاتومه یا روغن‌های طبیعی (چریش)، استفاده هفتگی از حشره‌کش‌هایی چون کارباریل، اسپینوساد و غیره.

کرم شاخ‌دار گوجه‌فرنگی / توتون  Hornworms

نام علمی:

Manduca quinquemaculata (کرم شاخدار گوجه‌فرنگی)

Manduca sexta (کرم شاخدار توتون)

علائم:

خسارت ناشی از تغذیه برگ‌ها یا از بین رفتن کامل برگ‌ها؛ در آلودگی شدید، میوه‌ها دچار زخم‌های بزرگ و باز می‌شوند. لاروهای سبز بزرگ با طولی بیش از ۷.۵ سانتی‌متر که در انتهای بدن خود یک شاخ دارند، روی گیاه قابل مشاهده هستند. گونه‌های رایج، ۷ نوار مورب یا ۸ علامت V شکل در طرفین بدن دارند. تخم‌ها به‌صورت تکی روی برگ‌ها قرار گرفته و حدود ۱.۳ میلی‌متر قطر دارند، ابتدا سبز کم‌رنگ بوده و پیش از باز شدن سفید می‌شوند.

نکات:

در خاک به‌صورت شفیره زمستان‌گذرانی می‌کنند. معمولاً دو نسل در سال دارند. آلودگی‌های سنگین در مناطق گرم شایع‌تر است.

مدیریت:

لاروها را با دست جمع‌آوری کنید. لاروهایی که توسط دشمنان طبیعی آلوده شده‌اند را باقی بگذارید (دارای پیله‌های سفید و بیضی‌شکل روی پشت هستند). اسپری Bacillus thuringiensis (BT) گزینه‌ای مؤثر و ارگانیک است.

مینوز برگ ها Leafminers

گونه‌ها: Tuta absoluta, Liriomyza spp.

علائم:

مسیرهای سفید و مارپیچی روی برگ‌ها، که در آلودگی زیاد باعث ایجاد لکه‌های سفید و ریزش برگ‌ها می‌شوند. در مراحل اولیه می‌توانند باعث کاهش عملکرد محصول شوند. حشره بالغ، یک پروانه کوچک سیاه و زرد است که تخم‌های خود را درون برگ می‌گذارد. لاروها پس از خروج، داخل برگ‌ها تغذیه می‌کنند.

منشأ Tuta absoluta آمریکای جنوبی است، سپس به اروپا، شمال آفریقا، خاورمیانه و سراسر آفریقا گسترش یافت. از طریق میوه‌های آلوده و بسته‌بندی انتقال می‌یابد. لارو بالغ به خاک افتاده و شفیره می‌شود. چرخه زندگی در آب‌وهوای گرم می‌تواند فقط ۲ هفته طول بکشد. در یک سال ۷ تا ۱۲ نسل تولید می‌کند.

در صورت کنترل نشدن، ۱۰۰٪ کاهش محصول ممکن است. میزبان‌های دیگر: سیب‌زمینی، بادمجان، پپینو، تنباکو و علف‌های تیره سولاناسه.

مدیریت:

دشمنان طبیعی معمولاً جمعیت این آفت را کنترل می‌کنند. بررسی نشاها پیش از کاشت برای علائم معدنی شدن، حذف گیاهان بلافاصله بعد از برداشت.علف‌های هرز مانند Solanum، Datura و Nicotiana را کنترل کنید، از تله‌های فرمونی  مینوز گوجه فرنگی و تله های چسبنده استفاده کنید

فقط زمانی که خسارت تأیید شد، از حشره‌کش استفاده کنید؛ در غیر این صورت دشمنان طبیعی هم از بین می‌روند.

بدبوها (Stinkbugs) حشرات بد بو

گونه‌ها: متنوع

علائم:

ایجاد نقاط تیره روی میوه که با نواحی زرد یا سبز کم‌رنگ احاطه شده‌اند. این حشرات از طریق قطعات دهانی خود عوامل بیماری‌زا را به میوه منتقل کرده و باعث فساد می‌شوند. شکل بالغ، سپرمانند و قهوه‌ای یا سبز است، گاهی با نشانه‌هایی صورتی، قرمز یا زرد. تخم‌ها به‌شکل استوانه‌ای و در دسته‌هایی روی برگ گذاشته می‌شوند. پوره‌ها شبیه بالغ‌ها اما کوچک‌ترند.

گونه‌های مختلفی از این آفت می‌توانند به گوجه آسیب بزنند. حشره بالغ در زیر برگ‌ها، روی گیاهان لگوم، تمشک و علف‌های هرز مثل خردل و خار روسی زمستان‌گذرانی می‌کند.

مدیریت:

حذف علف‌های هرز اطراف مزرعه، استفاده از صابون‌های حشره‌کش، خاک رس کائولین و حفظ دشمنان طبیعی، در گوجه‌هایی که برای رب یا کنسرو هستند، از حشره‌کش‌های شیمیایی فقط در صورت وجود بیماری‌های ثانویه استفاده شود.

تریپس‌ها (مثلاً تریپس گل غربی، تریپس پیاز)

گونه‌ها: Frankliniella occidentalis, Thrips tabaci

علائم:

برگ‌ها و جوانه‌ها در صورت آلودگی شدید پیچ‌خورده و نقره‌ای‌رنگ شده و لکه‌های سیاه (مدفوع تریپس) دارند. بیشترین خسارت ناشی از انتقال ویروس پژمردگی لکه ای گوجه فرنگی (TSWV) است. اندازه آن‌ها بسیار کوچک (۱.۵ میلی‌متر)، کشیده و با ذره‌بین قابل مشاهده هستند. بالغ‌ها زرد کم‌رنگ تا قهوه‌ای روشن و پوره‌ها روشن‌ترند. ویروس پژمردگی لکه ای گوجه فرنگی را منتقل می‌کنند و پس از آلودگی تا آخر عمر ناقل ویروس می‌مانند.

مدیریت:

از کاشت در کنار پیاز، سیر و غلات خودداری کنید، استفاده از مالچ‌های بازتابنده در ابتدای فصل، در صورت بالا رفتن جمعیت، از حشره‌کش مناسب استفاده شود.

کرم میوه‌خوار گوجه‌فرنگی (کرم خوشه خوار ذرت) Tomato fruit worm (Corn earworm)

نام علمی: Helicoverpa zea

علائم:

ایجاد سوراخ در میوه گوجه، به‌ویژه نزدیک انتهای ساقه. داخل میوه پر از فضولات و پوست‌های ریخته‌شده لارو می‌شود. میوه‌های آسیب‌دیده زودرس می‌رسند. لاروهای جوان سفیدکرم با سر سیاه و موهای سیاه هستند. لاروهای بالغ رنگ زرد-سبز تا تقریباً سیاه دارند با خط‌های سفید و نقطه‌های سیاه در پایه موها. تخم‌ها به‌صورت تکی روی برگ بالا و پایین گذاشته می‌شوند، ابتدا سفیدکرم و سپس حلقه قرمز-قهوه‌ای پیدا می‌کنند.

حشره بالغ یک پروانه سبز کم‌رنگ تا قهوه‌ای است. در خاک زمستان‌گذرانی کرده و به بلال ذرت هم حمله می‌کند.

مدیریت:

باید در مراحل اولیه کنترل شود، چون وقتی وارد میوه شد در برابر سم‌پاشی محافظت می‌شود، بررسی تخم‌ها، لاروهای جوان و دشمنان طبیعی، استفاده از Bacillus thuringiensis در محصولات ارگانیک، برای مزارع تجاری، حشره‌کش‌های مناسب ممکن است نیاز باشد.

نتیجه گیری آخر

کشت موفق گوجه‌فرنگی با پیشگیری آغاز می‌شود؛ نه با سم‌پاشی دیرهنگام. انتخاب بذر و نشای سالم، تناوب با غیرسولاناسه‌ها، بهداشت بستر و حذف بقایای آلوده پایه‌های اصلی کاهش فشار بیماری‌هایی چون فوزاریوم، لکه باکتریایی و بلایت‌ها هستند. تغذیه متعادل (به‌ویژه پرهیز از نیتروژن اضافی) و افزودن مواد آلی و فسفات سنگ در زمان کاشت، گیاهان قوی‌تر و کمتر مستعد آفات می‌سازد. مدیریت رطوبت و آبیاری قطره‌ای – همراه با اجتناب از خیس شدن اندام هوایی – شیوع بسیاری از بیماری‌های قارچی مانند کپک برگ، کپک خاکستری و آنتراکنوز را کاهش می‌دهد. قیم‌بندی، هرس هدفمند و حذف برگ‌های نزدیک خاک، تهویه را بهبود داده و خطر آلودگی را کم می‌کند.

پایش منظم مزرعه (بازدید هفتگی + تله‌های فرمونی/چسبنده) امکان مداخله زودهنگام علیه آفات کلیدی مانند مینوز برگ Tuta absoluta، شته‌ها، کرم‌های میوه‌خوار و تریپس‌ها را فراهم می‌کند؛ در مرحله‌ی اولیه می‌توان با ابزارهای کم‌خطر مانند صابون حشره‌کش، روغن چریش/نیم، Bacillus thuringiensis و حذف دستی خسارت را مهار کرد. استفاده هدفمند و محدود از حشره‌کش‌های شیمیایی باید آخرین گزینه و بر پایه رصد و آستانه زیان اقتصادی باشد تا مقاومت ایجاد نشود و دشمنان طبیعی حفظ شوند. در بخش پس از برداشت، زمان برداشت متناسب با بازار هدف، سرمایش ملایم، و رطوبت کنترل‌شده کیفیت و ماندگاری میوه را حفظ می‌کند. با ثبت مزرعه‌ای داده‌ها (رقم، تاریخ، علائم، عملیات کنترل)، هر فصل پایه‌ای برای بهبود فصل بعد خواهد بود. مدیریت تلفیقی دقیق = محصول سالم‌تر، هزینه کمتر، و پایداری بیشتر برای کشاورز. موفق باشید!