پایش و مدیریت سوسک های چوبخوار نخیلات با استفاده از تله های نوری

درخت خرما (Phoenix dactylifera) یکی از مهم‌ترین گونه‌های درختان میوه در ایران به شمار می‌آید که با دارا بودن سطح زیر کشت بیش از ۱۹۹ هزار هکتار و تولید سالانه‌ای بالغ بر ۱.۰۱ میلیون تن، نقشی کلیدی در اقتصاد کشاورزی کشور ایفا می‌کند. این درخت با چالش‌های مختلفی از جمله حمله آفات متعدد مواجه است که در این میان، چوبخوارهای نخیلات از جمله مهم‌ترین و مخرب‌ترین آفات محسوب می‌شوند. این آفات با تغذیه از بخش‌های مختلف درخت خرما، آسیب‌هایی نظیر مسدود شدن جریان آب و مواد مغذی، شکستن برگ‌ها، ریزش خوشه‌ها و حتی سقوط کامل درخت را به همراه دارند.

برای مقابله با این آفات، از روش‌های متعددی استفاده شده است که شامل نصب تله‌های فرمونی و نوری، بهره‌گیری از فرمون‌های تجمعی، هرس دقیق، و حذف درختان آلوده می‌شود. پایش مستمر حشرات بالغ نظیر سوسک‌های کرگدنی (Oryctes spp.) و سوسک شاخک ‌بلند خرما (Jebusaea hammerschmidtii) و سرخرطومی حنایی خرما(Rhynchophorus (ferrugineus  نیز با استفاده از تله‌های نوری در مناطق مختلف صورت گرفته است. این آفات نه تنها به درختان خرما بلکه به سایر نخل‌های اقتصادی مانند نخل روغنی و نارگیل نیز آسیب می‌رسانند و خسارات اقتصادی قابل‌توجهی وارد می‌کنند.

در حال حاضر، سوسک‌های چوبخوار نخیلات به یکی از تهدیدات جدی برای نخلستان‌ها تبدیل شده‌اند و مدیریت آن‌ها از طریق ترکیبی از روش‌های مختلف، به‌ویژه استفاده از تله‌های نوری، امری ضروری به شمار می‌رود. این مقاله به بررسی اثربخشی تله‌های نوری به عنوان یکی از ابزارهای مهم در مدیریت آفات پرداخته و پیشنهاداتی برای بهبود این روش‌ها ارائه داده است.

درخت خرما  یکی از اقتصادی‌ترین درختان میوه در ایران، عراق و دیگر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا محسوب می‌شود.

بر اساس تحقیقات، بیشترین خسارات ناشی از این آفات در نخلستان‌ها گزارش شده است. مهم‌ترین گونه‌های چوب‌خوار نخیلات شامل سرخرطومی حنایی خرما (R. ferrugineus)، سوسک کرگدنی خرما (O. elegans)، و سوسک شاخک‌بلند خرما (J.  hammerschmidti) هستند. با توجه به تغییرات اقلیمی و پدیده‌هایی مانند خشکسالی، چوب‌خوارها به‌عنوان یکی از آفات درجه اول نخیلات شناخته می‌شوند. در صورت نبود برنامه‌های کنترلی و ادامه شرایط اقلیمی نامطلوب، این آفات می‌توانند کل سطح زیر کشت نخیلات را آلوده کنند.

به طور مثال درعراق، مساحت برداشت خرما در سال ۲۰۱۸ به ۱۶۸,۸۶۰۰۰ هکتار رسید و تعداد کل نخل‌های خرما ۱۷۰۳۶۵۶۰ درخت بود. تولید تمامی ارقام خرما در سال ۲۰۱۹ حدود ۶۳۹۳۱۵ تن با میانگین عملکرد ۶۳.۷ کیلوگرم به ازای هر نخل بود. در استان بصره، تعداد کل نخل‌های خرما ۱۲۰۳۱۲۱ بود و متوسط بهره‌وری هر نخل ۴۱.۲ کیلوگرم در سال ۲۰۱۹ گزارش شد.

نخل‌های خرما در معرض آلودگی به بیماری‌ها و آفات مختلف قرار دارند. کرم‌های ساقه‌خوار نخل، مانند کرم ساقه‌خوار شاخک بلند خرما و سوسک کرگدنی به عنوان آفات جدی نخل شناخته شده‌اند. گزارش شده است که چندین گونه از جنس Oryctes خسارات اقتصادی شدیدی به نخل‌های خرما که به منظور تولید تجاری یا زینتی در سراسر جهان کشت می‌شوند، وارد می‌کنند.

گونه‌های Oryctes در بسیاری از کشورهای جهان رایج هستند. سوسک کرگدنی نارگیل Oryctes rhinoceros رایج‌ترین گونه آفت ساقه‌خوار نخل در مالزی و بسیاری از کشورهای دیگر است.

گونه O. elegans به نخل‌های ایران و عربستان سعودی حمله می‌کند در حالی که گونه O. agamemnon در تونس و امارات متحده عربی ثبت شده است.

در عراق، سوسک‌های کرگدنی خرما O. elegans برای اولین بار روی درختان خرما مشاهده شدند و میزان آلودگی آنها در برخی باغ‌ها به 80 تا 90 درصد رسید. با این حال، گونه‌های دیگر شامل O. agamemnon، O. sinaicus و O. sahariensis به تازگی گزارش شده‌اند. بسیاری از گونه‌های Oryctes درختان نارگیل، روغن و خرما را در سراسر جهان آلوده کرده و خسارات اقتصادی وارد می‌کنند. به عنوان مثال، گونه O. rhinoceros موجب از بین رفتن 10 درصد از 1.796 میلیون هکتار درختان نارگیل در هند شده است.

لاروها و حشرات بالغ سوسک‌های کرگدنی تنه‌ی درخت خرما را آلوده کرده و از بافت‌های زنده و مرده تغذیه می‌کنند و هنگامی که به سیستم ریشه‌ی هوایی حمله کنند، می‌توانند آسیب جدی وارد کرده و باعث فروریختن ناگهانی نخل‌های آلوده شوند. حشرات بالغ شاخدار O. elegans از پایه برگ‌ها و ساقه میوه در درختان نخل مثمر تغذیه می‌کنند. در حالی که گونه O. agamemnon ممکن است رفتار تغذیه‌ای خود را از ساقه‌خوار به ریشه‌خوار تغییر دهد که این تغییر می‌تواند به دلیل تخم‌گذاری، وقوع خشکسالی یا کمبود غذا باشد. آسیب‌ها به خصوص زمانی شدیدتر هستند که نخل‌های جوان و کوتاه آلوده شوند.

آسیب غیرمستقیم ناشی از تغذیه حشرات بالغ و لاروها شامل جذب سایر آفات مانند سوسک سرخرطومی حنایی خرما برای تخم‌گذاری در سوراخ‌های ایجاد شده در مناطق آلوده است. حشرات بالغ گونه‌های Oryctes معمولاً از ماه می تا اکتبر فعال هستند و بیشترین فعالیت آنها در ماه آگوست درعراق مشاهده شده است. حضور تعداد زیادی از ماده‌های گونه O. agamemnon نشان‌دهنده تخم‌گذاری زیاد و در نتیجه آسیب شدیدتر ناشی از لاروها و حشرات بالغ است.

تله‌های نوری یکی از روش‌های رایج برای نمونه‌برداری و پایش حشرات شب‌زی هستند. از تله‌های نوری به عنوان یک روش کنترل فیزیکی و ابزار پایش آفات تنه درخت خرما استفاده شده است. شناخت تراکم جمعیت سوسک‌ها برای توسعه برنامه مدیریت یکپارچه اهمیت دارد.

اصول مدیریتی چوبخواران نخیلات با استفاده از تله های نوری

۱. اصول عملکرد تله‌های نوری

تله‌های نوری با استفاده از نور با طول موج‌های خاص، حشرات شب‌فعال را جذب می‌کنند. این حشرات به‌طور طبیعی به نور جذب شده و به سمت منبع نور حرکت می‌کنند. با قرار دادن تله‌های نوری در نخلستان، حشرات بالغ به سمت تله جذب شده و گرفتار می‌شوند، که این امر به کاهش جمعیت آفات منجر می‌شود.

۲. انتخاب نوع تله نوری

تله‌های نوری در انواع مختلفی موجود هستند، از جمله تله‌های نوری خورشیدی و تله‌های نوری با منبع برق مستقیم. تله‌های نوری خورشیدی با استفاده از پنل‌های خورشیدی در طول روز شارژ شده و در شب فعال می‌شوند، که برای مناطق بدون دسترسی به برق مناسب هستند. این تله‌ها معمولاً از جنس آهن یا گالوانیزه ساخته می‌شوند و دارای لامپ‌هایی با طول موج‌های خاص برای جذب حشرات هستند.

۳. مکان‌یابی و نصب تله‌ها

تعداد تله‌ها: به‌طور معمول، نصب یک یا دو تله نوری برای هر هکتار نخلستان توصیه می‌شود.

ارتفاع نصب: تله‌ها باید در ارتفاعی نصب شوند که در مسیر پرواز حشرات بالغ قرار گیرند.

فاصله بین تله‌ها: تله‌ها باید به‌گونه‌ای قرار گیرند که کل نخلستان را پوشش دهند، با فاصله‌های مناسب بین آن‌ها تا جذب حداکثری حشرات ممکن شود.

۴. زمان‌بندی استفاده از تله‌های نوری

فعالیت آفات چوب‌خوار نخل معمولاً در ماه‌های گرم سال افزایش می‌یابد. بنابراین، نصب و فعال‌سازی تله‌های نوری از اردیبهشت تا مرداد ماه، زمانی که حشرات بالغ برای جفت‌گیری و تخم‌ریزی فعال هستند، توصیه می‌شود.

۵. نگهداری و پایش تله‌ها

بازرسی منظم: تله‌ها باید به‌صورت دوره‌ای بررسی و تمیز شوند تا کارایی آن‌ها حفظ شود.

تعویض لامپ‌ها: لامپ‌های تله‌ها با گذشت زمان کارایی خود را از دست می‌دهند و باید به‌موقع تعویض شوند.

ثبت داده‌ها: تعداد حشرات گرفتار شده در هر تله را به‌طور منظم ثبت کنید تا اثربخشی تله‌ها و نیاز به تنظیمات بیشتر مشخص شود.

۶. ترکیب با روش‌های دیگر مدیریت آفات

استفاده از تله‌های نوری باید به‌عنوان بخشی از یک برنامه مدیریت تلفیقی آفات (IPM) در نظر گرفته شود. روش‌های تکمیلی مانند هرس و سوزاندن بقایای گیاهی (تکریب)، استفاده از تله‌های فرمونی، و اقدامات بهداشتی می‌توانند به افزایش کارایی کنترل آفات کمک کنند.

۷. مزایای استفاده از تله‌های نوری

کاهش استفاده از سموم شیمیایی: این روش به کاهش نیاز به سمپاشی و در نتیجه کاهش آلودگی محیط‌زیست کمک می‌کند.

هدف‌گیری دقیق: تله‌های نوری به‌طور خاص حشرات شب‌فعال را جذب می‌کنند و تأثیر کمتری بر حشرات مفید دارند.

سهولت استفاده: نصب و نگهداری تله‌های نوری نسبتاً ساده است و نیاز به تجهیزات پیچیده ندارد.

۸. محدودیت‌ها و ملاحظات

تأثیر شرایط محیطی: شرایط آب و هوایی مانند باد و باران می‌توانند بر کارایی تله‌های نوری تأثیر بگذارند.

جذب حشرات غیرهدف: تله‌های نوری ممکن است حشرات غیرهدف را نیز جذب کنند؛ بنابراین، پایش مستمر ضروری است.

بحث 

در سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸، تعداد ۱۵۱۲ سوسک کرگدنی از چهار گونه مختلف و ۱۴۷ سوسک شاخک بلند نخل خرما از طریق تله‌های نوری در آزمایشاتی در عراق در یکی از استان‌ها جمع‌آوری شدند. نتایج نشان داد که تراکم جمعیتی این آفات در مناطق مختلف تفاوت معنی‌داری نداشت. سوسک‌های شاخدار خرما با ۹۱ درصد فراوانی بیشتر از شاخک بلند خرما بودند که تنها ۹ درصد از جمعیت را تشکیل می‌دادند. فعالیت سوسک‌های اوریکتس از آوریل تا نوامبر و اوج فعالیت آن‌ها در تیر تا شهریور بود، در حالی که فعالیت سوسک شاخک بلند  از اردیبهشت تا شهریور و اوج آن در تیرماه بود.

تعداد آفات جمع‌آوری شده در سال‌های مختلف متفاوت بود. بیشترین جمعیت سوسک های کرگدنی در سال ۲۰۱۷ ثبت شد و جمعیت آن‌ها در سال ۲۰۱۸ کاهش یافت. جمعیت سوسک شاخک بلند در طول سه سال تفاوت معنی‌داری نداشت. چهار گونه از سوسک های کرگدنی شامل O. agamemnon، O. elegans، O. sahariensis و O. sinaicus در ارتباط با نخل‌های خرما شناسایی شدند و توزیع آن‌ها در مناطق مختلف بصره تفاوت معنی‌داری نداشت. از نظر تراکم جمعیتی، O. agamemnon بیشترین فراوانی را داشت.

میزان شکار ماهانه سوسک های کرگدنی نشان داد که سوسک‌های O. agamemnon در ماه می ظاهر شدند و جمعیت آنها در ماه سپتامبر به اوج خود رسید. سوسک کرگدنی خرما O. elegans نیز در ماه اردیبهشت ظاهر شد و فعالیت آن در شهریورتا مهر افزایش یافت. O. sahariensis و O. sinaicus در ماه فروردین ظاهر شدند و جمعیت آنها در ماه‌های تیر و مرداد افزایش یافت. تعداد نرهای شکار شده بیشتر از ماده‌ها بود، به جز در سوسک های کرگدنی نسبت جنسی در بیشتر گونه‌ها به سمت نرها متمایل بود.کارایی تله‌های نوری نشان داد که تراکم سوسک‌ها طی سال‌ها کاهش یافته است. جمعیت O. agamemnon و O. sahariensis در سال ۲۰۱۷ بیشتر بود، اما در سال ۲۰۱۸ کاهش یافت. جمعیت O. elegans و O. sinaicus نیز کاهش یافته، ولی این تغییرات معنادار نبود.

پایش سه ساله آفات ساقه‌خوار که به نخل‌های خرما  آسیب می‌زنند با استفاده از تله‌های نوری نشان داد که تعداد زیادی از سوسک‌های بالغ از آوریل تا نوامبر هر سال به دام افتاده‌اند. سوسک‌های کرگدنی و سوسک شاخک بلند خرما رایج‌ترین و خطرناک‌ترین آفات بودند. نتایج نشان داد که هر دو آفت در تمامی مناطق کشت نخل خرما توزیع شده‌اند، و جمعیت اوریکتس به‌طور قابل‌توجهی بیشتر از  سوسک شاخک بلند بود. به نظر می‌رسد که سوسک های شاخدار عامل اصلی خسارت شدید به نخل‌های خرما  هستند.

نتایج مدیریت آفات خرما نشان داد که تله‌های نوری روشی مؤثر برای کنترل سوسک‌های کرگدنی هستند، زیرا این روش تراکم جمعیت گونه‌های اوریکتس را بین سال‌های 2016 تا 2018 کاهش داد. اما این روش تأثیر زیادی بر آفات ساقه‌خوار نداشت. در این مطالعه، چهار گونه سوسک کرگدنی در تمامی مناطق آزمایشی شناسایی شدند. تمامی گونه‌های Oryctes در مناطق مورد آزمایشی یافت شدند. O. agamemnon غالب‌ترین گونه و سوسک کرگدنی خرما O. elegans دومین گونه فراوان بود، هرچند تراکم در دیگر مناطق بالاتر بود.

نتایج فعالیت فصلی گونه‌های اوریکتس نشان داد که تراکم جمعیتی سوسک‌های شکار شده در ماه‌های مختلف متفاوت است. حشرات بالغ این گونه‌ها از آوریل تا می ظاهر می‌شوند و در تابستان به اوج می‌رسند، سپس جمعیت آنها به تدریج کاهش یافته و در دسامبر به کمترین مقدار می‌رسد. تحقیقات نشان داد که تراکم سوسک کرگدنی خرما که با تله‌های نوری شکار شد، از جولای تا اکتبر به طور میانگین 28.5 سوسک در هر تله بود، با اوج جمعیت در سپتامبر. نسبت جنسی گونه‌های سوسک کرگدنی معمولاً به نفع نرها بود، مگر در سوسک کرگدنی خرما. همچنین، تحقیقات نشان داد که نسبت جنسی سوسک کرگدنی خرما و O. sinaicus در آزمایشات صورت گرفته در عراق به نفع ماده‌ها است. همچنین طبق گزارشات، نسبت جنسی O. agamemnon در تونس 1 نر به 2 ماده بود.

تله‌های نوری به‌عنوان ابزاری مؤثر برای کنترل آفت در درختان خرما شناخته می‌شوند، زیرا به‌طور مؤثری سوسک‌های کرگدنی را جذب می‌کنند. در سال‌های نظارت، کاهش تراکم جمعیت آفات ساقه‌خوار مشاهده شد، چرا که تله‌های نوری به‌طور مستمر سوسک‌ها را شکار می‌کردند. طبق گزارش محققان، تراکم جمعیت لاروها از 6 لارو در هر درخت خرما به 1.8 لارو کاهش یافت. برنامه‌های موفق مدیریت آفات معمولاً بر اساس روش‌های سازگار با محیط زیست و برنامه‌های پایش قابل اعتماد طراحی می‌شوند و تله‌های نوری یکی از مهم‌ترین روش‌ها در مدیریت آفات نخل هستند.

نتیجه‌گیری

بر اساس نتایج به دست آمده، سوسک‌های کرگدنی خرما عامل آسیب‌های شدید به نخل‌های خرما در بیشتر مناطق آزمایش شده  هستند و در مقایسه با گونه سوسک شاخک بلند خرما جمعیت بیشتری نشان می‌دهند. جمعیت سوسک‌های چوب‌خوار (O. agamemnon, O. elegans, O. sahariensis و O. sinaicus) که بین ماه‌های فروردین تا خرداد  فعال بودند، طی سال‌های پایش کاهش یافتند؛ زیرا تله‌های نوری در مناطق مورد  آزمایشی نصب شده بودند و به‌طور مداوم سوسک‌ها را طی سال‌ها به دام انداختند. بر اساس سوابق مدیریت، تله‌های نوری (یک روش سازگار با محیط زیست) به عنوان یکی از روش‌های کنترل فیزیکی، روشی مؤثر محسوب می‌شوند.

از کجا تله نوری چوبخواران نخیلات بخریم؟

شرکت زیست بانی پایا با عرضه تله نوری گالوانیزه، راهکاری کارآمد و پایدار برای کنترل آفات چوبخوار نخیلات ارائه می‌دهد. این تله‌ها با بدنه مقاوم و طراحی استاندارد، در برابر شرایط سخت اقلیمی نخلستان‌ها دوام بالایی دارند و به‌طور مؤثری حشرات بالغ چوبخوار را جذب و به دام می‌اندازند. استفاده از تله نوری گالوانیزه، ضمن کاهش نیاز به سموم شیمیایی، به مدیریت پایدار آفات و حفظ سلامت درختان خرما کمک می‌کند. خرید تله نوری گالوانیزه از شرکت زیست بانی پایا، تضمین‌کننده کیفیت بالا و اثربخشی قابل توجه در کنترل آفات چوبخوار نخیلات است. این تله‌ها هم‌اکنون در دسترس هستند و با پشتیبانی فنی متخصصان شرکت، کشاورزان می‌توانند به بهترین شکل از آن‌ها بهره‌برداری کنند.