سرخرطومی حنایی خرما (Rhynchophorus ferrugineus) یکی از مهم‌ترین آفات نخل خرما است که در کشورهای خاورمیانه از جمله ایران وجود دارد. این حشره در استان‌های هرمزگان، کرمان، فارس و بوشهر در ایران فعالیت دارد و باعث آلودگی درختان خرما می‌شود.

این گونه حشره مخرب خسارات گسترده ای به نخل های خرما وارد کرده است که منجر به زیان اقتصادی قابل توجه و نگرانی های زیست محیطی شده است. در این مقاله به بررسی ویژگی ها، چرخه عمر، تاثیر و اقدامات بیوکنترل سرخرطومی حنایی خرما می پردازیم.

معرفی سرخرطومی حنایی خرما 

Rhynchophorous ferrugineus که معمولاً به عنوان سرخرطومی حنایی یا قرمزنخل شناخته می شود، از خانواده Col: Curculionidae است. این یک سوسک بزرگ با رنگ قهوه ای مایل به قرمز(حنایی) است که طول آن تقریباً 30-35 میلیمتر و عرض 10 میلیمتر است. حشره بالغ دارای خرطوم بلند است که همین ویژگی در نامگذاری آن مورد توجه قرارگرفته است. آن‌ها همچنین دارای شاخک های زانویی (geniculate antenna)  و پاهای خاردار هستند که آنها را قادر می‌سازد به درختان خرما بچسبند و بدون زحمت در میان درختان خرما حرکت کنند.

آفت سوسک سرخرطومی حنایی در شرایط مطلوب میتواند خسارت جدی به درختان سالم وارد کند. حشرات کامل سرخرطومی حنایی خرما به ناحیه زخم‌های موجود روی تنه درختان خرما می‌روند و تخمریزی را در زخم‌ها و یا نقاط اتصال تنه اصلی انجام می‌دهند. لاروها پس از تخمریزی از برگ‌ها و اندام‌های تازه درختان خرما تغذیه می‌کنند و راه خود را به داخل مغز درخت خرما باز می‌کنند. خسارت اصلی این آفت در مراحل لاروی ایجاد می‌شود. لاروها در حین تغذیه ازتنه نخل، دستجات آوندی، اندام‌های تازه و ایجاد کانال به داخل تنه درخت نفوذ کرده و با خوردن مواد تغذیه‌ای که درون تنه جاری است، به آسیب می‌زنند. در این مرحله، لاروها به طور فزاینده‌ای رشد کرده و به اندازه‌ای بزرگ می‌شوند که نهایتاً به حشرات کامل تبدیل می‌شوند.

آفت سوسک سرخرطومی حنایی می‌تواند، آسیب جدی به درختان خرما بزند. این آفت با تخریب بافت‌های درونی درخت، باعث ضعف و ناتوانی درخت در جذب مواد غذایی و آب می‌شود. به مرور زمان، درختان مبتلا به این آفت ممکن است خشک و ضعیف شده و در نهایت میمیرند.

مراحل و چرخه زندگی سرخرطومی حنایی خرما

مراحل زندگی Rhynchophorous ferrugineus شامل: تخم، لارو، شفیره و حشره بالغ. حشره ماده تخم های خود را در داخل درخت نخل می گذارد و محل زخم های حاصل از هرس برگ و دمبرگ، تنه جوش، پاجوش و  بافت های نرم نزدیک تاج یا پایه شاخه های جوان را هدف قرار می دهد. 

سرخرطومی حنایی خرما  یکی از آفات مهم نخلستان‌ها است که درختان خرما را آلوده می‌کند. 

مراحل زندگی این حشره شامل مراحل زیر است:

• تخم‌: تخم این حشره در شکل بیضی کشیده می‌شود و رنگ سفید شیری دارد. طول تخم آن بین 0.98 تا 2.26 میلی‌متر است. حشره ماده در شرایط طبیعی بین 30 تا 168 تخم می‌گذارد و به طور متوسط حدود 70 تخم را در تاج نخل، در محل اتصال برگ‌های جوان به ساقه یا در قسمت‌های زخمی تنه انجام می‌دهد. 

تخم‌ها در عرض چند روز از تخم خارج می‌شوند و لاروهای به‌دست‌آمده به تنه نخل فرو می‌روند و باعث آسیب شدید می‌شوند. رشد لارو در داخل تنه رخ می دهد، جایی که آنها از بافت های مغذی درخت تغذیه می کنند، اندازه آنها رشد می کند و باعث تخریب بیشتر می شود.

• لارو: لاروهای سرخرطومی حنایی برنگ سفید شیری مایل به زرد و سر برنگ قهوه‌ای متمایل به قرمز هستند. لاروها دارای 13 سن لاروی و بطول 50 و عرض آن 20 میلیمترمیباشند. لاروها از بافت داخلی درخت خرما تغذیه می‌کنند.

لاروها پس از تکمیل رشد خود در داخل پیله ای ساخته شده از الیاف نخل شفیره می شوند. در نهایت، سوسک بالغ از پیله بیرون می آیند و از درخت خارج می شوند و آماده جفت گیری و ادامه چرخه زندگی هستند.

• شفیره: در این مرحله، لارو به داخل پوسته‌ای سخت در محل تغذیه خود تبدیل می‌شود. طول شفیره بین 50-95 و عرض 20-40 میلیمتر است. 
• حشره بالغ: حشرات بالغ سرخرطومی حنایی دارای اندازه‌ای بین 2 تا 4 سانتی‌متر هستند و معمولاً به رنگ قرمز حنایی هستند. این حشرات قدرت پرواز بالایی دارند و می‌توانند تا چندین کیلومتر پرواز کنند.
• خرطوم نرها در قسمت پشتی و نوک دارای موهای ضخیم و افراشته است که در بیش از نصف طول خرطوم وجود دارند در حالی که مادها قسمت پشتی خرطوم فاقد مو هستند.

چرخه کامل زندگی سرخرطومی حنایی بین 7 تا 10 هفته طول می‌کشد. بعد از نابود کردن درخت، حشرات بالغ به سمت درختان سالم پرواز می‌کنند تا چرخه جدیدی ایجاد کنند.

علائم و نشانه های آلودگی

تشخیص هجوم R. ferrugineus می تواند چالش برانگیز باشد، زیرا مراحل اولیه اغلب مورد توجه قرار نمی گیرند. با این حال، علائم و نشانه های خاصی وجود دارد که نشان دهنده وجود سرخرطومی حنایی نخل است. اینها شامل سوراخ یا کانال درتنه، خاک اره،  تراوش شیرابه، انتشار بوی ترشیدگی، شنیدن صدای تغذیه لاروها در داخل درخت، شکستن تنه و درنهایت مرگ درخت است. بسیار مهم است که هوشیار باشیم و درختان خرما را به طور منظم برای هر گونه نشانه‌ای بازرسی کنیم تا بتوانیم مداخله اولیه را انجام دهیم.

سرخرطومی حنایی خرما (R. ferrugineus) یکی از مهم‌ترین آفات نخل خرما است که می‌تواند خسارت‌های جدی به درختان خرما وارد کند. برخی از علائم و نشانه‌های آلودگی به این حشره عبارتند از:

• ترشح شیرابه قهوه‌ای رنگ: در محل ورود لاروها به تنه درخت، شیرابه‌ای قهوه‌ای رنگ ترشح می‌شود.
• سوراخ‌ها و حفره‌ها در تنه درخت:  لاروهای سرخرطومی حنایی خرما سوراخ‌ها و حفره‌هایی در تنه درخت ایجاد می‌کنند. این سوراخ‌ها ممکن است به طول یک متر هم برسند.
• صدای خراطی: صدای تغذیه لاروها به صورت صدای خراطی قابل شنیدن است.
• بوی مخصوص و مشمئزکننده: بوی پوسیدگی و لهیدگی که در اثر فعالیت آفت روی تنه درخت ایجاد می‌شود.
• خشک شدن درخت: تغذیه لاروها از جوانه مرکزی خرما باعث خشک شدن درخت می‌شود.
• زرد و پژمرده شدن درخت: در صورت آلودگی شدید و مبارزه نکردن، درخت زرد و پژمرده می‌شود و در نهایت ممکن است شکسته و قطع شود.

برای شناسایی درختان آلوده به سرخرطومی حنایی خرما، می‌توان از سگ‌های تربیت‌شده و شرطی‌نموده به بوی مخصوص این حشره استفاده کرد.

همچنین، بازرسی‌های بصری و استفاده از تله‌های غذایی-فرومونی نیز می‌تواند در ردیابی این آفت موثر باشد.

اثرات اقتصادی و زیست محیطی

هجوم سرخرطومی درختان خرما و کل صنعت کشاورزی را تهدید می کند. این حشرات مخرب از بافت‌های حساس درخت خرما تغذیه می‌کنند و در نتیجه تنه‌های آن ضعیف شده و شادابی کاهش می‌یابد. خسارت ناشی از R. ferrugineus می تواند منجر به مرگ کل درخت شود و بر عملکرد درخت تأثیر بگذارد و زیان های اقتصادی قابل توجهی برای کشاورزان و کشاورزان ایجاد کند. علاوه بر این، از بین رفتن درختان خرما اکوسیستم را مختل می کند و بر تنوع زیستی و تعادل اکولوژیکی تأثیر می گذارد.

اقدامات پیشگیری و کنترل

برای مبارزه با آلودگی رینکوفوروس فروژینوس، اقدامات پیشگیری و کنترل موثر بسیار مهم است. استراتژی‌های مدیریت یکپارچه آفات که چندین رویکرد را ترکیب می‌کنند، نتایج امیدوارکننده‌ای را نشان داده‌اند. این رویکردها شامل روش های کنترل بیولوژیکی، زراعی و شیمیایی است.

روش های پیشگیری 

برای جلوگیری از گسترش آفت، لازم است از انتقال اجزای مختلف درختان خرما به ویژه نهال‌های خرما از مناطق آلوده درون کشور و همچنین مناطق آفت‌زده در کشورهای همسایه، به سایر مناطق کشاورزی خرما پیشگیری کرد.

روشهای کنترل زراعی

روش‌های کنترل فرهنگی بر اصلاح شیوه‌های کشاورزی برای به حداقل رساندن خطر آلودگی تمرکز دارند. این شامل حفظ بهداشت مناسب در نخلستان‌ها، حذف و از بین بردن منبع آلوده ، و ترویج رشد سالم درخت از طریق کوددهی و تکنیک‌های آبیاری مناسب است.

اقدامات پیشگیرانه و زراعی برای کنترل سرخرطومی حنایی خرما به شرح زیر است:

1-جلوگیری از آسیب به نخل‌ها: معمولاً زخم‌های درختان ناشی از خسارت آفات دیگر مانند سوسک‌های کرگدنی و ضربات داس و تبر است. با کنترل آفات مذکور و جلوگیری از وقوع هرگونه صدمه به درختان، می‌توان از جذب آفت به محل زخم‌ها و در نتیجه آلوده شدن جدید جلوگیری کرد.

2-پانسمان زخم‌ها: زخم‌های ناشی از هرس و صدمات درختان را با استفاده از گچ، سیمان، گل و سموم پانسمان کنید. از استفاده از خاک برای پوشاندن زخم‌ها خودداری کنید، زیرا پس از خشک شدن، خاک ترک می‌خورد و محلی را برای تخم‌گذاری آفت فراهم می‌کند.

3-هرس مناسب در زمان مناسب: بهترین زمان برای هرس برگ‌ها، دمبرگها و شاخه‌های جوان در ماه‌های سرد است. در بازه‌ای از سال که دما کمتر از 20 درجه سلسیوس است، باید عملیات هرس و تنه‌جدا کردن اجزا جوان درخت صورت گیرد. در مناطقی که دما همیشه بالاتر از 20 درجه سلسیوس است، باید بلافاصله محل‌های هرس با خمیر گچ پوشانده شود.

4-رعایت فاصله مناسب بین درختان خرما: درختان خرما باید با رعایت دقیق مساحت باغ، گرد و غبار باید کاسته شوند تا تهویه مناسب در محیط نخلستان فراهم شود.

5-جلوگیری از آبیاری بی‌رویه نخلستان: این آفت در نخلستان‌های با رطوبت بالا فعالیت بیشتری دارد.

6-عدم کاشت همزمان محصولاتی با نیاز آبی بالا در نخلستان‌ها.

7-سوزاندن درختان آلوده غیرقابل درمان: سوزاندن کامل بقایای آلوده غیر قابل درمان بطوری که کاملا تبدیل به خاکستر گردد.

8-استفاده از ارقام مقاوم: بر اساس تحقیقات انجام شده، رقم‌های مضافتی، حساس‌ترین ارقام به سرخرطومی هستند. اما ارقام مقاوم‌تر شامل زردان، پیمازو، مردارسنگ، شاهانی، ربی و استعمران هستند.

9- استفاده از فرومون های تجمعی و تله گذاری جهت ردیابی و شناسایی به موقع آفت جهت پیشگیری از خسارت

روش های کنترل بیولوژیکی

کنترل بیولوژیکی شامل استفاده از دشمنان طبیعی سوسک سرخرطومی حنایی خرما برای مدیریت جمعیت آن است. حشرات شکارچی مانند زنبورهای پارازیتوئید و نماتدها را می توان به مزارع نخل خرما معرفی کرد. این شکارچیان طبیعی لاروها و شفیره‌های سرخرطومی را هدف قرار می‌دهند و تعداد آنها را کاهش می‌دهند و از آسیب بیشتر جلوگیری می‌کنند.

ردیابی آفت: برای پیشگیری از گسترش آفت در مناطق غیرآلوده یا مشکوک به آلودگی، می‌توان از تله‌های فرومونی استفاده کرد. در مناطق غیرآلوده یا مشکوک جهت ردیابی، تعدا 1-5 تله در هر هکتار یا نصب شوند و به محض شکار اولین حشرات سرخرطومی، عملیات ردیابی برای شناسایی و درمان درختان آلوده انجام شود.

شكار آفت با استفاده از تله‌های جلب کننده:

هدف استفاده از این تله‌ها در مناطق آلوده، شکار انبوه آفت است. برای استفاده در تله‌ها، فرومون‌های تجاری که شامل ترکیب اصلی فرومون تجمعی باشند، برای استفاده توصیه می‌شوند. این تله‌ها از سطلی با حجم 10-20 لیتری به رنگ مشكی، قرمز و سفید تشکیل شده‌ و روی درب و تنه سطل، سوراخ های متعدد وجود دارد. جهت سهولت حرکت سوسک روی سطح تله قسمت بیرونی تله با گونی یا لیف خرما پوشیده میشود. در زیر توصیه‌هایی برای آماده‌سازی و نصب تله فرومونی آمده است:

استفاده فرومون تجمعی  به همراه مغز یا پنیر درخت خرما در جلب و شکار آفت،  تأثیر قابل توجهی دارد. بنابراین، باید بافت گیاهی همراه با فرومون تجمعی درون سطل آویزان شود. به این منظور، مغز یا پنیر درخت خرما در نخلستان ها حساس و غیر حساس بمقدار 1-2 کیلوگرم (بازه زمانی تعویض 10-15 روز) در داخل تله،در نظر گرفته میشود. فرومون ها بوسیله سیم مفتولی به درب تله متصل میشود.  به منظور حفظ حشرات شکار شده، بایستی محلولی با غلظت ۱ درصد ماده شوینده (۱۰۰ گرم پودر لباسشوی در ۱۰ لیتر آب) تهیه شده و به ارتفاع ۵ سانتی‌متر در کف سطل ریخته شود.

تله آماده شده به این روش باید در حاشیه مناطقی با تراکم کم درختان خرما و در سایه و در کنار نخل‌های غیرحساس و یا با استفاده از یک میله چوبی یا فلزی در ارتفاع نزدیک تنه درخت (درختان غیر حساس) یا در سطح زمین نصب شود. از نصب تله روی درختان جوان خودداری شود.

زمان نصب تله فرومونی در ماه فروردین است، اما برای شکار انبوه باید تله‌گذاری در طول سال و برای چندین سال متوالی ادامه یابد، به طوری که در یک منطقه آلوده، تمام منطقه تحت پوشش تله‌گذاری قرار گیرد. برای اجرای روش شکار انبوه، تله‌گذاری با تراکم‌های زیر توصیه می‌شود:

بدین منظور در نخلستانهای پراکنده و متراکم به ازای هر 15 درخت یک تله و در نخلستانهای ردیفی با فاصله مناسب به ازای هر 50 اصله درخت یک تله نصب میگردد. 

ترکیباتی با خاصیت دورکنندگی و مهار تخم‌ریزی: 

به‌عنوان بخشی از رویکرد ترکیبی در برنامه مدیریت یکپارچه آفات، می‌توان از ترکیبات گیاهان غیرمیزبان به عنوان یک استراتژی برای اختلال در رفتار استفاده کرد. نتایج یک مطالعه در شرایط آزمایشگاهی نشان داد که ترکیب تیمول، که از گیاه آویشن به‌دست می‌آید، تخم‌گذاری و تجمع آفات را مهار می‌کند. لازم به ذکر است که نقش دورکنندگی این ترکیب در شرایط میدانی در حال بررسی است.

کنترل سرخرطومی حنایی خرما با عوامل بیوکنترل 

درباره استفاده از عوامل مهار بیوکنترل در کنترل سرخرطومی حنایی خرما، می توان از عومل زیر استفاده کرد. هر چند که کاربرد آنها بیشتر با مطالعات در شرایط آزمایشگاهی مرتبط است و استفاده از آنها در شرایط میدانی نتایج قابل توجهی نداشته است.

۱- پارازیتوئیدها: زنبور پارازیتوئید Scolia erratica Smith (Hym: Scoliidae به عنوان یک پارازیتوئید طبیعی برای لاروهای سرخرطومی حنایی خرما شناخته شده است. 

2- شکارگرها: گوشخیزک گونه Chelisoches morio به عنوان شکارگر تخم و لارو سرخرطومی حنایی خرما و روی درختان نارگیل درهندوستان مشاهده شده است. همچنین گونه Euborellia annulipes (Lucas) (Dermaptera: Anisolabididae در نخلستان های پراز این سرخرطومی یافت شده است و در آزمایشگاه نرخ شکارگری بالایی برای تخم‌های سرخرطومی حنایی خرما داشت.

ویروس ها، باکتری ها، نماتدها و قارچ ها نیز از عوامل بیوکنترل سرخرطومی حنایی خرما هستند.

روشهای کنترل شیمیایی

اقدامات کنترل شیمیایی شامل استفاده از حشره کش ها برای هدف قرار دادن سرخرطومی حنایی خرما در مراحل مختلف زندگی آن است. با این حال، استفاده از مواد شیمیایی باید عاقلانه، با رعایت دستورالعمل های توصیه شده، و در نظر گرفتن اثرات بالقوه زیست محیطی باشد. مشورت با کارشناسان و رعایت اصول مدیریت یکپارچه آفات در اجرای روش های کنترل شیمیایی ضروری است.

مدیریت تلفیقی آفات

مدیریت تلفیقی آفات (IPM) یک رویکرد جامع برای کنترل هجوم Rhynchophorous ferrugineus. هدف IPM با ترکیب روش های مختلف کنترل، دستیابی به کنترل موثر آفات در عین به حداقل رساندن آسیب های زیست محیطی و ترویج شیوه های پایدار است. پایش منظم، تشخیص زودهنگام و مداخله به موقع سنگ بنای IPM در نخلستان است.

اهمیت تشخیص زودهنگام

تشخیص زودهنگام هجوم سرخرطومی حنایی خرما برای جلوگیری از آسیب گسترده و جلوگیری از گسترش حشره حیاتی است. برنامه های نظارت و مانیتورینگ منظم باید برای شناسایی علائم آلودگی در مراحل اولیه وجود داشته باشد. گزارش و اقدام سریع می تواند به نجات تک تک درختان و جلوگیری از انتشار سرخرطومی ها به نخل های همسایه کمک کند.

نتیجه گیری 

سرخرطومی حنایی خرما یکی از مهمترین آفات درختان خرما در ایران و در سراسر جهان است. ماهیت مخرب و گسترش سریع آن می تواند پیامدهای مخربی برای اقتصاد و محیط زیست داشته باشد. اجرای استراتژی‌های مدیریت یکپارچه آفات، از جمله روش‌های کنترل بیولوژیکی، زراعی و شیمیایی، می‌تواند به کاهش تأثیر این سرخرطومی کمک کند. تشخیص زودهنگام، آگاهی عمومی و آموزش از اجزای اساسی مدیریت مؤثر است. با همکاری یکدیگر می توانیم از درختان خرما محافظت کنیم و بقای طولانی مدت آنها را تضمین کنیم.