بررسی کارایی حشره کش نیم آزال در ایران و دنیا

استفاده مستمر از طیف گسترده از حشره کش های شیمیایی برای مبارزه با آفات منجر به ایجاد سطوح بالایی از مقاومت در یک دوره نسبتاً کوتاه میگردد. بدلیل پتانسیل بالای ذاتی حشرات در ایجاد مقاومت نسبت به حشره کش های شیمیایی در مدت زمان کوتاه، کاهش اثرات منفی بهداشتی و آلودگی زیست محیطی و همچنین تاثیرات منفی روی موجودات غیر هدف، جستجو برای روش‌های جایگزین و ایمن برای کنترل آفات توصیه میشود. در این میان اثر حشره‌کشی برخی عصاره‌های گیاهی(حشره کش های طبیعی) در برابر آفات مختلف شناسایی شده که میتواند جایگزین جذابی برای حشره‌کش‌های شیمیایی جهت مدیریت آفات محسوب گردد.

حشره کش های گیاهی ابزارهای مفید و مطلوبی در اکثر برنامه های مدیریت آفات هستند زیرا می توانند موثر و اغلب مکمل فعالیت دشمنان طبیعی باشند. از مزایای اصلی استفاده از حشره کش های گیاهی ( طبیعی) میتوان به کاهش سمیت برای انسان، تخریب سریع و کامل در محیط بدلیل پایداری کم و خواص انتخابی برای موجودات غیر هدف، از جمله دشمنان طبیعی آفات و حشرات گرده افشان اشاره نمود. حشره کش های گیاهی کمتر از حشره کش های مصنوعی مضر هستند و بسیاری از حشرات را به روش های مختلف تحت تاثیر قرار میدهند.

بسیاری از آنها بعنوان حشره کش های بالقوه علیه بسیاری از آفات گزارش شده اند. توسعه و معرفی ترکیبات جدید با روش‌های جایگزین، همراه با یک تاثیر طولانی مدت، شرایط را برای تقاضای عمومی به استفاده از آفت‌کش‌های ایمن‌تر با معیارهای نظارتی سم‌شناسی و اکوتوکسیکولوژیکی پیشنهاد میکند. با توجه به فشار عمومی برای از بین بردن اثرات مضر حشره کش های شیمیایی، محصولات بیولوژیکی برای مدیریت آفات بعنوان یک جایگزین امیدوار کننده در نظر گرفته میشوند.

حشره کش های طبیعی بر پایه عصاره هسته درخت چریش، نیم یا آزادیراختین Azadirachta indica A. Juss (Meliaceae) ، در دهه های گذشته جهت مدیریت آفات اهمیت پیدا کرده است. ترکیبات درخت چریش بدلیل خواص متعدد و مفید در مدیریت حشرات آفت نقش بسزایی دارند. عصاره‌ چریش بطور گسترده در سراسر جهان در مدیریت یکپارچه آفات بصورت مجزا یا همراه با آفت‌کش‌های شیمیایی استفاده میشوند. گزارش شده است که حشره کش های مبتنی بر چریش حاوی ترکیبات مختلفی هستند که بیش از 400 گونه از حشرات، از جمله آفات مهم، مانند مینوزها، شته ها و مگس های سفید و غیره را کنترل میکند. محصولاتمبنی بر عصاره نیم یا چریش Neem بویژه برای مصارف خانگی، باغات، مزارعت و برای محصولات با ارزش بسیار مانند گیاهان زینتی مناسب است و بدلیل پایداری کم آنها در محیط و سمیت کم برای پستانداران از اهمیت بالایی برخوردارند .

عملکرد ترکیبات چریش با توجه به گونه آفت، زمان مصرف، روش های درمان و غلظت مورد استفاده بستگی دارد، همچنین تعیین اثربخشی چریش در مناطق مختلف جهان مهم است.

درخت چریش یا نیم و عصاره های استخراج شده از آن

چریش یا نیم درختی است که از چند هزار سال گذشته مورد توجه انسان بوده است. نام سانسکریت این گیاه آریشتا به معنی ضد درد است که مردم کشورهای خاور دور در طب سنتی خود از قسمت های مختلف این درخت بعنوان ضد مالاریا، تب بر، ضد درد و التهاب مورد استفاده قرار میدادند. این درخت اصالتاً بومی هند و میانمار بوده، که عصاره حاصل از قسمت های مختلف این گیاه «داروخانه طبیعت» یا «درخت الهی» نامیده شده که  بدلیل خواص بهداشتی فراوانش نام گذاری شده است. در باور مردم هند این گیاه از نظر دارویی آنقدر ارزشمند است که به آن درمانگاه دهکده نیز میگویند. درخت چریش عمدتاً در نواحی جنوبی آسیا و آفریقا کشت شده و در طی اعصار زیادی در فرهنگ‌های مختلف استفاده شده است. در دارو سازی و طب نوین پزشکی به اثرات ارزشمند این گیاه پی برده شده و همچنین امروزه مواد موثره اندام های مختلف آن (مانند پوست، برگ و دانه ها) در صنایع مختلف داروسازی، آرایشی و بهداشتی و کشاورزی کاربرد زیادی پیدا کرده است. مواد موثره چریش خاصیت ضد عفونی کنندگی دارد و بعنوان ضد قارچ و حتی ضدویروس معرفی شده است.

تحقیقات اخیر نشان داده که مواد موثره موجود در دانه های چریش دارای اثرات حشره کشی قابل توجهی است و بعنوان حشره کش طبیعی در حفاظت از محصولات کشاورزی و انباری نقش بسیار مهمی ایفا میکند. اولین حشره کش تجاری حاصل از مواد موثره این گیاه در سال 1985 به نام مارگوسان ساخته و توسط سازمان محیط زیست آمریکا به تائید نهایی رسید. در حال حاضر سموم مختلفی به نام های نیم آزال، آزاتین، تورپکس، آلجین و بیونیم از این گیاه تولید شده و جهت استفاده عرضه شده است.

قدرت چریش در کنترل آفات افق تازه ای را در تولید حشره کش طبیعی گشوده است. این حشره کش ها معمولا گونه های مختلفی از افات را مورد حمله قرار داده و در طبیعت نیز براحتی تجزیه شده و هیچگونه مقاومت ژنتیکی در آفات ایجاد نمیکند. تاکنون هیچ گونه اثرات جهش زایی (Mutagenesis) و سرطان زایی(Carcinogenesis) در مورد آنها گزارش نشده و همچنین برای انسان و حیوانات خونگرم خطری ندارد. در بررسی های حشره شناسان گزارش شده که مواد موثره چریش بر کنترل بیش از 400 گونه حشره و برخی گونه های نماتد ، باکتری و حتی ویروس اثر کنترلی قاطعی دارد. با توجه به گسترش روز افزون فرآورده های حاصل از این گیاه، چریش در بسیاری از مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری خشک آسیا، آفریقا و استرالیا کشت شده بطوریکه کشت بیش از 7000 درخت چریش در فلوریدا، پورتریکو و مکزیک برای تامین مواد اولیه حشره کش ها گزارش شده است.

این گیاه بومی کشور ایران نبوده و اما در گذشته به ایران وارد شده و در بعضی مناطق استان های هرمزگان و سیستان و بلوچستان کشت شده است. در جنوب ایران به این گیاه چریش، سریش و چریشک میگویند.

اثرات حشره کشی ماده موثره چریش بعلت وجود ترکیب های مختلفی از گروه تری ترپنوئید ها میباشد که لیمونوئید ها یکی از مهمترین این ترکیبات شناخته شده است. تاکنون چند ترکیب لایمونوئیدی از چریش استخراج شده است که ادامه حیات حشرات بویژه آنهایی که در کشاورزی و سلامتی بشر نقش زیانباری دارند را تحت تاثیرخود قرار داده و بطور کامل از بین میبرند. مهمترین این ترکیبات را آزادیرایختین، سالانین، ملیانتریول، نیمبین و نیمبیدین تشکیل میدهند. دو تا چهار میلی گرم از وزن خشک مغز دانه چریش را آزادیرایختین تشکیل میدهد که مقدار کمی از آن نیز در برگ این گیاه وجود دارد. این ترکیب مهمترین و اساسی ترین عامل در مبارزه با حشرات بوده است و نکته مهم اینکه حتی در حد چند پی پی ام (ppm) نیز بسیار موثر است. آزادیراختین از نظر ساختمان شیمیایی شبیه به گروهی از هورمون های حشرات مانند اکدیزون ها عمل میکند.

ملیانتریول نیز در غلظت های پایین به عنوان عامل بازدارنده تغذیه حشرات از خود نشان میدهد. نیمبین و نیمبیدین علاوه بر مغز دانه در پوست ساقه چریش نیز وجود دارد. این مواد با فلج کردن سیستم بلع حشرات از تغذیه آنها جلوگیری میکند. یک ترکیب جدید به نام دی استیل آزادیراختیول ترکیب لیمونوئیدی جدیدی است که اثر آن مشابه آزادیراختین میباشد. فلاونوئید، تانن و اسانس ها از ترکیبات دیگری هستند که در برگ و پوست چریش وجود دارند.

40 -50 درصد وزن مغز دانه چریش را روغن تشکیل میدهد. روغن دانه درخت چریش به رنگ سبز تیره و طعم آن تلخ و بوی آن شبیه به بوی سیر میباشد. این روغن علاوه بر اسیدهای چرب، حاوی ترکیبات سولفوره بوده که شباهت بسیار آن به بوی سیر، ناشی از وجود همین ترکیبات است. صمغ درخت چریش نیز حاوی قندهای مختلفی از جمله آرابینوز، فروکتوز، گالاکتوز و اسید گلوکورونیک است.

معرفی و مکانیسم اثر حشره کش نیم آزال 

حشره کش های مختلف بدست آمده از عصاره دانه چریش به چندین حالت عمل میکند که عملکرد اصلی آنها تداخل در سیستم عصبی و غدد درون ریز در حشرات بوده که سنتز اکدیزون و هورمون جوانی را کنترل میکند، علاوه برآن نقش مستقیمی در بازدارنگی تغذیه ، اثرات ضد عفونی کننده و تنظیم کننده رشد دارند. سایر تأثیرات ثانویه که مورد مطالعه قرار گرفته است شامل دفع یا دورکنندگی ، ضدعفونی کننده، کاهش باروری، از بین رفتن توانایی پرواز ، ایجاد اختلال در ارتباط جنسی، بازدارنده پوست اندازی و کاهش تحرک است. اثرات مطلوب این ماده فعال روی طیف گسترده ای از حشرات گیاهخوار (حدود 400 گونه آفت) گزارش شده است. Azadirachtin همچنین اثرات مضر و هیستوپاتولوژیکی مستقیمی را روی اکثر بافت های حشرات نظیر ماهیچه ها، چربی بدن و سلول های اپیتلیال روده نشان داده است.

فرمولاسیون های مختلف تجاری Azadirachtin وجود دارد که در این مطالعه، یکی از حشره کش یا آفتکش های تجاری به نام نیم آزال  Neemazal مورد بررسی قرار گرفته است.

حشره کش نیم آزال یکی از پرکاربردترین آفت‌کش‌های طبیعی در حوزه کشاورزی میباشد. حشره ‌کش نیم آزال یک حشره کش طبیعی است که با نام حشره کش نیم آزال تی اس (TS)شناخته شده، که امروزه برای از بین بردن انواع مختلف آفات مکنده و جونده در درختان میوه‌، گیاهان فضای سبز، گیاهان گلخانه‌ای، گیاهان زینتی و … و تولید محصولات ارگانیک مورد استفاده قرار میگیرد. ماده فعال آفتکش نیم آزال تماسی، گوارشی و تا حدی سیستمیک در برگها وگیاه نفوذ و پخش میشود اما هیچگونه اثر ضربه ای یا knock down ندارد.

حشره کش نیم آزال دارای آثار اولیه و ثانویه روی آفات میباشد که اثرات اولیه شامل اختلال در فرایند انتخاب گیاه میزبان از سوی حشره و اثرات ثانویه شامل ایجاد نارسایی در حرکات لوله گوارش حشره میباشد که موجب خاصیت ضد تغذیه ای در آفت شده که پس از 3 الی 4 روز باعث ایجاد تلفات شدید در آفات میشوند. در این فاصله زمانی آفت تولیدمثل نکرده و همچنین خسارتی به گیاه وارد نمیکند. یکی دیگر از آثار ثانویه نیم آزال، جلوگیری از  تغییر جلد یا پوست اندازی حشرات است که باعث مرگ آفت قبل از پوست اندازی و همچنین در حین انجام این عمل میگردد. دامنه عملکرد نیم آزال شامل کلیه حشرات مکنده، جونده، برخی نماتدها و همچنین قارچ ها نیز میباشد. قابل ذکر است که اسپری کردن این محصول روی خاک موجب از بین رفتن شفیره حشرات نیز میگردد.

حشره کش نیم آزال در ایران و دنیا روی چه آفاتی مورد بررسی قرار گرفته است؟

همانطور که اشاره شده است، حشره کش نیم آزال در ایران و در دنیا جهت از بین بردن انواع مختلفی از حشرات مکنده و جونده مورد استفاده قرار گرفته است. این حشره کش طبیعی، فاقد هرگونه ماده مضر و باقیمانده سمی برای انسان و محیط زیست است (LD50 = >5000mg/kg)  و هیچگونه اثر سویی در محصولات ارگانیگ کشاورزی و سایر محصولات نمیگذارد. آفتکش نیم آزال بیشتر جهت مبارزه با انواع ترپیس، مینوز، شته، مگس سفید، برخی شبپره ها، انواع سوسک ها بخصوص سوسک کلرادو و بسیاری از آفات دیگر استفاده می‌شود.

تاکنون آزمایشات بسیار زیاد بر روی گونه های مختلف حشرات آفت جهت بررسی اثرات حشره کشی نیم آزال انجام شده است، لذا چندین نمونه را ذکر می کنیم، بطور مثال تاثیر نیمآزال بر روی پارامترهای زیستی شته رز Macrosiphum rosae در شرایط آزمایشگاهی نشان داد، غلظتهای مختلف این آفتکش روی پارامترهای تولیدمثلی شته رز اثر قاطعی داشته و تولید مثل حشرات ماده بطور محسوسی کاهش پیدا کرده است. همچنین توانسته اثربخشی بالایی روی به تاخیر انداختن پوست اندازی پوره های سنین اول داشته و بیشتر پوره ها قبل از پوست اندازی اول از بین رفته اند. در آزمایش دیگری بر روی Fall mealworm(FAW) یاکرم پاییزی، نشان داد که پتانسیل بالایی به عنوان یک حشره کش طبیعی دارد و تا حدود 93 درصد میزان مرگ و میر گزارش شد. در بررسی دیگری بر روی لارو سن سوم مگس خانگی، نیم آزالLC50 وLC90  اثرات سمی قابل توجهی را از خود نشان دادند.

حشره کش نیم آزال چگونه و چه زمانی استفاده کنیم؟

جهت کنترل انواع حشرات مکنده و جونده با حشره کش نیم آزال، رعایت نکات ایمنی و اطلاع از روش صحیح مصرف آن بسیار مهم و ضروری میباشد. زیرا عدم آگاهی و مصرف نادرست از آفتکش ها موجب عدم کنترل آفات، اتلاف وقت و هزینه و مصرف بیش از اندازه از دز توصیه شده آفتکش میگردد.

یکی دیگر از سوالات متداولی که در مورد مصرف و کارایی حشره کش نیم آزال مطرح میشود، زمان استفاده از آن است. در صورت آلودگی باغ یا گلخانه به آفات و کنه ها، بهترین زمان جهت اقدام به سمپاشی  با حشره کش نیم آزال در مراحل ابتدایی آلودگی و هجوم آفات میباشد. بهترین زمان استفاده از حشره کش نیم آزال غروب آفتاب است. در صورتیکه 8 ساعت پس از سمپاشی با آفتکش نیم آزال تی اس، بارندگی اتفاق افتاد، بهتر است سمپاشی را مجدد تکرار کنید. در صورت وجود حضور حشرات پس از اولین سمپاشی، سمپاشی در فواصل 7 تا 14 روز، مجددا تکرار گردد. مقدار دز توصیه شده حشره کش نیم آزال در باغات و مزارع بسته به نوع آفت، شدت آلودگی و نوع میزبان متفاوت میباشد.

البته توجه داشته باشید که قبل از سمپاشی باید نوع آفت و سم مناسب آن را مشخص کنید که بهترین راهکار گرفتن مشاوره از متخصین در حوزه کشاورزی میباشد، لذا توصیه میگردد، جهت تهیه و استفاده از سموم کاربردی و نحوه صحیح استفاده از آن بویژه آفتکش گیاهی نیم آزال با تیم مجرب و متخصص شرکت زیست بانی پایا تماس حاصل نمایید.